«Βιοπολιτικοί ορθολογισμοί» της αναπαραγωγής στην Ελλάδα πριν και μετά την πανδημία
Σύνθια-Ελένη Μαλακάση
Περίληψη
Θα βασίσω το κείμενο αυτό στην εμπειρία της Χατζέρ,1 μιας από τις τέσσερις Σύρες πληροφορήτριές μου, που εγκλωβίστηκαν με τις οικογένειές τους στην Αθήνα στην προσπάθειά τους να μεταβούν σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Στην Αθήνα η Χατζέρ έμεινε έγκυος τον Απρίλιο του 2016. Με μια καισαρική και έναν κολπικό τοκετό στο ενεργητικό της, η Χατζέρ επιθυμούσε να γεννήσει το τρίτο της παιδί κολπικά. Όμως, ο κολπικός τοκετός έπειτα από καισαρική θεωρείται επικίνδυνη πρακτική στις ελληνικές μαιευτικές κλινικές,2 όπου ‒παρότι με σημαντική αμφισβήτηση πλέον‒ το βιοϊατρικό πρότυπο παραμένει κυρίαρχο (Georges, 2008). Παρότι η Χατζέρ είχε δηλώσει την πρόθεσή της να μην κάνει καισαρική τόσο στο προσωπικό της δημόσιας κλινικής όπου παρακολουθούνταν όσο και στην κοινωνική λειτουργό της ΜΚΟ που είχε αναλάβει τη στέγαση και την κοινωνική περίθαλψη της οικογένειάς της,3 η τελευταία, σε συνεννόηση με την κλινική, της έκλεισε ραντεβού για καισαρική χωρίς να την ενημερώσει. Όταν έφτασαν στην κλινική και το αντιλήφθηκε, η Χατζέρ, προφασιζόμενη πως θέλει να πάει στην τουαλέτα, έφυγε. Κλαίγοντας, έφτασε σε μια μικρή δομή στο κέντρο της Αθήνας, όπου μαίες και σύμβουλοι θηλασμού ασπαζόμενες το μαιευτικό υπόδειγμα παρείχαν περίθαλψη σε προσφύγισσες από τον Σεπτέμβριο του 2016. Εκεί η μαία την καθησύχασε· θα περίμεναν μέχρι να την πιάσουν οι πόνοι, της είπε, και μετά θα την πήγαινε η ίδια σε άλλη δημόσια κλινική, όταν η διαστολή της θα ήταν τόσο προχωρημένη, ώστε η καισαρική να μην αποτελεί πλέον επιλογή. Μια βδομάδα μετά, έτσι κι έγινε, και η Χατζέρ γέννησε χωρίς επιπλοκές.
Μήνες αργότερα, η Χατζέρ, παραπονούμενη για την κακή σίτιση που προσέφερε η ΜΚΟ η οποία διαχειριζόταν το ξενοδοχείο όπου στεγαζόταν μαζί με την οικογένειά της, έκανε μια αναφορά σε βρεφικό γάλα. Ευθύς αμέσως ένα μέλος του διοικητικού προσωπικού της μικρής δομής της έκανε παρατήρηση: Γιατί δεν θηλάζει, παρά χρησιμοποιεί ξένο γάλα; Η Χατζέρ ανέπτυξε αμυντική στάση, εξηγώντας ότι σύντομα θα ξεκινούσε το Ραμαζάνι, οπότε λόγω νηστείας το γάλα της θα λιγόστευε. Παρ’ όλα αυτά, τόνισε ότι σκόπευε να θηλάσει το μωρό της μέχρι τα δυόμισί του χρόνια, όπως έκανε και με τα δύο μεγαλύτερα παιδιά της.
«Μου αρέσει να θηλάζω, γιατί έτσι νιώθω φροντιστική και καλή μητέρα», είπε.
Η ανάγκη της Χατζέρ να δώσει διαπιστευτήρια καλής μητρότητας αναδεικνύει τον εγκλωβισμό των γυναικών ανάμεσα σε δύο αντιθετικά υποδείγματα μαιευτικής περίθαλψης, καθένα από τα οποία διατρανώνει ‒κυρίως ενάντια στο άλλο‒ τον χειραφετικό του χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα, τα όρια μεταξύ τους είναι ρευστά· οι ηθικές τους επιταγές παλινδρομούν ‒πολλές φορές και συναντιούνται‒ σε ένα φάσμα που εκτείνεται από το καθήκον στην αυτοπραγμάτωση (De Zordo, 2012)· στοιχεία τους συνδυάζονται για να χαράξουν δημογραφικές στρατηγικές και να πειθαρχήσουν γυναικεία σώματα με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά (εθνικότητα, φυλή, τάξη κτλ.). Κριτικές μελέτες των σχέσεων εξουσίας στο πεδίο της αναπαραγωγής έχουν εστιαστεί στις μορφές καταπίεσης του βιοϊατρικού υποδείγματος, που, παθολογικοποιώντας την εγκυμοσύνη και τον τοκετό, επιτάσσει τον ιατρικό έλεγχο και επιτήρηση της αναπαραγωγικής διαδικασίας (inter alia Davis-Floyd ‒ Sargent, 1997). Στον αντίποδα, το μαιευτικό υπόδειγμα, που βλέπει την εγκυμοσύνη και τον τοκετό ως φυσιολογικές διαδικασίες οι οποίες δεν χρειάζονται τεχνολογικές παρεμβάσεις (Rowland et al., 2012), παρέχει έμπρακτη και ηθική στήριξη στις γυναίκες ενάντια στην καταπίεση της βιοϊατρικής. Μολαταύτα, σημαδεύοντας πρακτικές όπως ο θηλασμός με ένα ηθικό πρόσημο καλής μητρότητας βασισμένης σε «φυσικά» ένστικτα, καταλήγει κάποιες φορές να αποτελεί άλλη μια πρακτική κοινωνικού ελέγχου (Bobel, 2001).
Κοινός παρονομαστής αυτών των διακριτών προσεγγίσεων είναι το γεγονός ότι αποτελούν «βιοπολιτικούς ορθολογισμούς» (Krause ‒ De Zordo, 2012, σελ. 137), με μεταβλητό περιεχόμενο αλλά σταθερό το στοιχείο του ηθικού στιγματισμού και της σωματικής πειθάρχησης (Μorgan και Roberts, 2012). Οι επιταγές των βιοπολιτικών ορθολογισμών στο πεδίο της αναπαραγωγής αλλάζουν, όχι μόνο ιστορικά, αλλά κυρίως ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες απευθύνονται ‒ η προσπάθεια να «εκσυγχρονιστούν» γυναίκες προσφύγισσες ή Ρομά αποτρεπόμενες από πολλές γεννήσεις σε μικρή ηλικία και να «γίνουν άνθρωποι» ανακτώντας τον έλεγχο της αναπαραγωγικής τους δραστηριότητας διαφέρει διαμετρικά ‒εκ πρώτης όψεως, τουλάχιστον‒ από την προσπάθεια να πειστούν οι εγωίστριες και ανεύθυνες Ελληνίδες να τεκνοποιήσουν πριν «κλείσουν τα πολλά».4, 5
Το πέρασμα στη συνθήκη του «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού»
Οι εμπειρίες των πληροφορητριών μου αντιστοιχούν σε μια άλλη εποχή, σε ένα διαφορετικό κοινωνικό και πολιτικό σύμπαν. Το σύμπλεγμα «αμέλειας και ελέγχου»6 που χαρακτήριζε την εμπειρία τους ωχριά μπροστά στη «βίαιη απραξία» (Davies ‒ Isakjee ‒ Dhesi, 2017), που αποτελεί η αποψίλωση έστω και της ελλιπούς, αποσπασματικής και πατερναλιστικής κοινωνικής προστασίας η οποία ήταν διαθέσιμη στους πρόσφυγες την πρώτη περίοδο μετά την απότομη αύξηση των αφίξεων το 2015. Μόλις πέντε χρόνια μας χωρίζουν από τον χειμώνα και την άνοιξη του 2017, όταν συνέβησαν τα περιστατικά που αφηγήθηκα στην αρχή του κειμένου. Η Χατζέρ και οι υπόλοιπες πληροφορήτριές μου όμως είχαν μεταβεί από την Τουρκία σε νησιά του Αιγαίου και από εκεί στην Αθήνα πριν από τη θέσπιση του Ευρωτουρκικού Συμφώνου τον Μάρτιο του 2016, το οποίο εγκαινίασε ένα νέο καθεστώς συνόρων και ασύλου· επανέφερε, μάλλον, μέσα από μια νέα γεωπολιτική συμφωνία, το δόγμα του ελέγχου και της αποτροπής που κυριαρχούσε ως τις αρχές του 2015 (Triandafyllidou et al., 2014). Το καθεστώς αυτό έχει εντατικοποιηθεί τα τελευταία δυόμισι χρόνια (Stevis-Gridneff et al., 2020), με αποκορύφωμα την κανονικοποίηση και μαζικοποίηση της «θανατοπολιτικής» (Mbembe, 2019) των επαναπροωθήσεων (Kinsgley ‒ Shoumali, 2020).
Η συνάρθρωση πολιτικού αυταρχισμού, κοινωνικού συντηρητισμού και οικονομικής νεοφιλελευθεροποίησης παράγει το καθεστώς διακυβέρνησης του «αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού» (inter alia Peck ‒ Theodore, 2019), που στην Ελλάδα εδραιώθηκε με όχημα την πανδημία. Στο πεδίο της αναπαραγωγής, το διαβόητο «Συνέδριο Γονιμότητας» ανέδειξε, κυρίως λόγω των θεσμικών του ερεισμάτων,7 τη στήριξη της πολιτείας στο να καταστεί ξανά ηγεμονικό το πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας μέσω της τεκνοποίησης «ενωρίς», από γυναίκες όμως που θα έχουν παράλληλα επιτύχει, ως «ελεύθεροι άνθρωποι», και την καταξίωσή τους στον επαγγελματικό στίβο (Λαμπρίδη, 2021).
Η προσπάθεια σμίλευσης μιας γυναικείας υποκειμενικότητας συγχρόνως στα πρότυπα μιας «φύσης» που (ξανα)κανονικοποιεί την πυρηνική οικογένεια αλλά και ενός «ελεύθερου» υποκειμένου που διαχειρίζεται τη ζωή του σε μια υποτιθέμενη απουσία δομικού πλαισίου (Rose, 1999) συνιστά, στη νέα συνθήκη που διανύουμε, ένα νοσηρό πάντρεμα κοινωνικών επιταγών έμφυλης συμπεριφοράς. Αυτός ο «διπλός κλοιός» (Frye, 1983) είναι εμφανής τόσο στην περίπτωση της Χατζέρ όσο και των μεσοαστών Ελληνίδων, στις οποίες το συνέδριο επιχείρησε να απευθυνθεί, παρά την τάφρο προνομίου που τις χωρίζει.
Σημειώσεις
1 Χατζέρ στα αραβικά σημαίνει «φυγή». Η πληροφορήτριά μου επέλεξε το ψευδώνυμο αυτό για να αντικατοπτρίζει την εμπειρία της προσφυγιάς της ίδιας και της οικογένειάς της.
2 Συνέντευξη με πληροφορήτρια-μακροχρόνιο μέλος του υγειονομικού προσωπικού μεγάλης δημόσιας μαιευτικής κλινικής στην Αθήνα.
3 Για τους Σύρους ‒και ελάχιστες άλλες εθνικότητες με μέσο όρο αναγνώρισης προσφυγικής ιδιότητας στην Ευρώπη εβδομήντα πέντε τοις εκατό‒ συστάθηκε, σταδιακά από το 2016 και μετά, ένας μηχανισμός ανθρωπιστικής βοήθειας με ευρωπαϊκά κονδύλια που διοχετεύονταν, μέσω της Ύπατης Αρμοστείας, σε ΜΚΟ οι οποίες αναλάμβαναν τη στέγαση και την κοινωνική τους φροντίδα.
4 «Και ξαφνικά, έρχεται η μέρα που κλείνεις τα πολλά» είναι η φράση με την οποία άνοιγε το διαφημιστικό σποτ του Συνεδρίου Γονιμότητας από μια ασώματη φωνή απευθυνόμενη σε μια έντρομη γυναίκα σαράντα ενός ετών, η οποία παρουσιάζεται σαν κάποια που δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι όφειλε να μεριμνήσει για τη διατήρηση της γονιμότητάς της πριν αγγίξει αυτή την ηλικία (Λαμπρίδη, 2021).
5 Οι αντιθετικοί λόγοι και επιταγές, που παρατίθενται, προκύπτουν από την εξάμηνη εθνογραφική έρευνά μου στην αίθουσα τοκετών δημόσιας μαιευτικής κλινικής στην Αθήνα.
6 Σε επερχόμενη δημοσίευση, υποστηρίζω ότι η ανθρωπιστική βοήθεια που στήθηκε στην Ελλάδα κυρίως από το 2016 και μετά ‒από όταν, δηλαδή, τα ανεπίσημα δίκτυα αλληλεγγύης σταδιακά εκτοπίστηκαν από το περίπλοκο σύμπλεγμα κρατικών και μη κρατικών δομών και μηχανισμών (Oikonomakis, 2018)‒ βιώθηκε από τις προσφύγισσες όχι ως φροντίδα ‒έστω και πατερναλιστική ή με ισχυρή τη διάσταση του ελέγχου‒, αλλά ως συνδυασμός αμέλειας και ελέγχου, ως μια μορφή κοινωνικής πρόνοιας, δηλαδή, που έχει απεκδυθεί το στοιχείο της ‒έστω και αυταρχικής‒ φροντίδας και, διατηρώντας το στοιχείο του ελέγχου, χαρακτηρίζεται από ωμή αδιαφορία απέναντι στις ανάγκες των ανθρώπων που υποτίθεται πως εξυπηρετεί.
7 Το «1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γονιμότητας και Αναπαραγωγικής Αυτονομίας: Όρια και Επιλογές», με ομιλητές, μεταξύ άλλων, από τον χώρο της Εκκλησίας και του ιδιωτικού τομέα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οργανώθηκε υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας και με τη στήριξη της Γενικής Γραμματείας Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (Λαμπρίδη, ό.π.).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Λαμπρίδη, Φ. (2021). Αντιφεμινισμός υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας με όχημα το «δημογραφικό», TVXS, διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/antifeminismos-ypo-tin-aigida-tis-proedroy-tis-dimokratias-me-oxima-dimografiko.
Ξενόγλωσση
Bobel, C.G. (2001). “Bounded liberation: A focused study of La Leche League International,” Gender & Society 15 (1), σς. 130-151, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1177/089124301015001007.
Davies, T. ‒ Isakjee, A. ‒ Dhesi, S. (2017). “Violent inaction: The necropolitical experience of refugees in Europe,” Antipode 49 (5), σσ. 1.263-1.284, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1111/anti.12325.
Davis-Floyd, R.E. ‒ Sargent, C.F. (1997). Childbirth and authoritative knowledge: Cross-cultural perspectives. University of California Press.
De Zordo, S. (2012). “Programming the body, planning reproduction, governing life: The ‘(ir-) rationality’ of family planning and the embodiment of social inequalities in Salvador da Bahia (Brazil),” Anthropology & Medicine 19 (2), σσ. 207-223, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/13648470.2012.675049.
Frye, M. (1983). “Oppression,” στο Frye, M. (Ed.), The politics of reality: Essays in feminist theory. Crossing Press, σσ. 1-16.
Georges, Ν. (2008). Bodies of knowledge: The medicalization of reproduction in Greece. Vanderbilt University Press.
Kingsley, P. ‒ Shoumali, K. (2020, August 14. Updated October 26, 2021). “Taking hard line, Greece turns back migrants by abandoning them at sea,” The New York Times, διαθέσιμο στο: https://www.nytimes.com/2020/08/14/world/europe/greece-migrants-abandoning-sea.html.
Krause, E., ‒ De Zordo, S. (2012). “Introduction. Ethnography and biopolitics: Tracing ‘rationalities’ of reproduction across the North-South divide,” Anthropology & Medicine 19 (2), σσ. 137-151, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/13648470.2012.675050.
Mbembe, A. (2019). Necropolitics. Duke University Press.
Morgan, L. ‒ Roberts, E. (2012). “Reproductive governance in Latin America,” Anthropology & Medicine 19 (2), σσ. 241-254, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/13648470.2012.675046.
Oikonomakis, L. (2018). “Solidarity in transition: The case of Greece,” στο D. Della Porta (ed.). Solidarity mobilizations in the ‘refugee crisis’: Contentious moves. Palgrave Macmillan, σσ. 65-98.
Peck, J. ‒ Theodore, Ν. (2019). “Still neoliberalism?” The South Atlantic Quarterly 118 (2), σσ. 245-265, διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1215/00382876-7381122.
Rose, N.S. (1999). Powers of freedom: Reframing political thought. Cambridge University Press.
Rowland, T. ‒ McLeod, D. ‒ Froese-Burns, N. (2012). Comparative study of maternity systems. Malatest International.
Stevis-Gridneff, M. (2020, March 1). “Greece suspends asylum as Turkey opens gates for migrants,” The New York Times, διαθέσιμο στο: https://www.nytimes.com/2020/03/01/world/europe/greece-migrants-border-turkey.html.
Triandafyllidou, A. ‒ Maroufof, M. ‒ Dimitriadi, A. ‒ Yousef, K. (2014). Migration in Greece: Recent Developments in 2014. Hellenic Foundation for European and Foreign Policy, διαθέσιμο στο: http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2014/10/Migration-in-Greece-Recent-Developments-2014_2.pdf.