Η Τουρκία, η έμφυλη βία και οι καλικάντζαροι

Η Τουρκία, η έμφυλη βία και οι καλικάντζαροι

Ηλέκτρα Κωστοπούλου

Περίληψη

Πολλά γράφτηκαν τους τελευταίους μήνες του 2019 για την Τουρκία σε ελληνικά έντυπα –κάποια έγκυρα, κάποια άστοχα, κάποια κωμικοτραγικά, κάποια ακραιφνώς σοβινιστικά. Ανάμεσα στις δραματικές εξελίξεις στο λεγόμενο προσφυγικό, την πολύπλευρη αύξηση της μισαλλοδοξίας και (φυσικά!) τις βροντερές κραυγές, ένθεν και εκείθεν, περί κυπριακών υδρογονανθράκων, υπήρξαν και κάποιες δειλές αναφορές στο διαχρονικό φαινόμενο της έμφυλης βίας. Με λίγα λόγια, η ενασχόληση με το θέμα εντάχθηκε πλήρως ως υποκεφάλαιο σε ευρύτερες αναλύσεις περί Τουρκικής «καθυστέρησης», «επιθετικότητας», «απολυταρχισμού» και λοιπών δαιμονίων. Η προσέγγιση αυτή, ακόμη και όταν βασίζεται στην εξέταση πραγματικών δεδομένων, ακουμπά στην ουσία της έμφυλης βίας επιφανειακά μόνο, υπονομεύοντας αντί να βοηθάει τη συζήτηση. Είναι προφανές ότι ο στόχος δεν είναι η πραγματική απόπειρα κατανόησης και άμβλυνσης του φαινομένου, αλλά η επιλεκτική του σύνδεση αποκλειστικά και μόνο με την αυτόκλητη καταδίκη από εμάς μιας άλλης χώρας (της Τουρκίας), η οποία λειτουργεί εδώ και έναν αιώνα ως σημείο αναφοράς στην ταύτιση της ελληνικής πραγματικότητας, ιστορίας και πολιτικής με τη λογική του «Εμείς» και οι «Άλλοι». Όμως, ο αυτοπροσδιορισμός μέσα από διπολικούς αφορισμούς αποκαλύπτει αδυναμία κατανόησης τόσο συγκεκριμένων προβλημάτων, όσο και του ευρύτερου πλαισίου. Χωρίς ουσιαστική κατανόηση, δεν μπορεί να υπάρξει και ουσιαστική αντιμετώπιση. Μια χώρα, για παράδειγμα, που ασχολείται με την έμφυλη βία για να καταδικάσει προαιώνιους «εχθρούς», αγνοώντας κάθε άλλη πλευρά του ζητήματος, είναι μια φοβική χώρα. Παραμένει σημαντικό, λοιπόν, το να υπογραμμίζεται αν μη τι άλλο στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία ο προβληματικός χαρακτήρας της επιλεκτικής ενασχόλησης με την έμφυλη βία στην υπηρεσία της εθνικής ιδεοληψίας. Για τους λόγους αυτούς, σκοπός της παρούσας ανάλυσης είναι η διαλογική ενασχόληση με την Τουρκία σε μια προσπάθεια κατανόησης ευρύτερων συσχετισμών.

Πραγματικά, από την πλευρά των γυναικών της Τουρκίας, ο απολογισμός του 2019 εμπνέει τόσο οργή όσο και μελαγχολία: Σχεδόν 400 καταγεγραμμένοι φόνοι γυναικών, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων δολοφονήθηκαν από συζύγους ή άλλα συγγενικά πρόσωπα. Αμέτρητα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. Ανοιχτή εύνοια των δικαστικών αρχών απέναντι στους θύτες. Βίαιη καταστολή των σχετικών κινητοποιήσεων διαμαρτυρίας.¹ Και, τέλος, πρωτοβουλίες για την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου της χώρας εις βάρος των διαζευγμένων γυναικών. Πιο συγκεκριμένα, η τουρκική κυβέρνηση έχει ταχθεί ανοιχτά ενάντια στο δικαίωμα διατροφής διαζευγμένων συζύγων και προσπαθεί να το περιορίσει. Σε μια χώρα που η συντριπτική πλειοψηφία των οικονομικά ευάλωτων γυναικών δεν εργάζονται, αυτό σημαίνει την πρακτική κατάργηση του δικαιώματος διαζυγίου. Όπως σημειώνει η αρθρογράφος Sevda Karaca (2019) στην εφημερίδα Οικουμενική (Evrensel), το θέμα της διατροφής είναι ιδιάζουσας πρακτικής σημασίας. Επιπλέον, η συστηματική καμπάνια που συνοδεύει το νομοθετικό εγχείρημα της κυβέρνησης έχει δημιουργήσει ένα τοξικό κλίμα.

Υπό τις ιαχές φιλοκυβερνητικών μέσων και επικοινωνιακών διασημοτήτων, οι διαζευγμένες γυναίκες της Τουρκίας παρουσιάζονται τελευταία ως οκνηρές πλην διαβολικές κακές μάγισσες, έτοιμες να πιουν το αίμα των αρσενικών θυμάτων τους. Οι διαζευγμένοι άντρες, από την άλλη, παρουσιάζονται ως τα εργατικά, ταλαντούχα θηράματα της αδηφάγας νομοθεσίας, που τους καταδικάζει να συντηρούν παρασιτικά θηλυκά. Οι τίτλοι της σχετικής επιχειρηματολογίας είναι αρκετά ενδεικτικοί: «Ας σταματήσει επιτέλους ο ζυγός της υποχρεωτικής διατροφής», «Η διατροφή συνεχίζει να διαλύει οικογένειες», «Σταματήστε τη σκλαβιά της διατροφής. Δικαιοσύνη για τα θύματα», «Η καταπίεση της διατροφής οδηγεί στο έγκλημα». Από εφημερίδες και κανάλια μέχρι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το κίνημα κατά του δικαιώματος της διατροφής έχει λάβει ένα πολύ συγκεκριμένο πρόσωπο. Ενδεικτική είναι η σελίδα Διαζευγμένων Ανθρώπων και Υπέρ της Οικογένειας (Boşanmış İnsanlar ve Aile Platformu) στο facebook, της οποίας τα αρσενικά και θηλυκά μέλη μοιράζονται φιλάρεσκα άρθρα, αναρτήσεις, κυβερνητικές ανακοινώσεις και ό,τι άλλο τους φαίνεται ότι στηρίζει το «δίκαιο» αίτημά τους για την κατάργηση της τυραννίας της διατροφής.²

Από σημειωτικής απόψεως, οι γλωσσικοί αυτοί κώδικες, που χρησιμοποιούνται από μεγάλο μέρος του τουρκικού τύπου, είναι το μέσο για την εξάπλωση ενός ιδιαιτέρως επιθετικού μισογυνισμού (Albayrak-Vermpis, 2018). Ο κυνισμός της παραπάνω συντονισμένης επίθεσης είναι ενδεικτικός των πιο πρόσφατων κοινωνικών και οικονομικών μετασχηματισμών στην Τουρκία. Σε αρμονία με την άνοδο του συντηρητικού λαϊκισμού σε όλο τον κόσμο, οι ομάδες που διεκδικούν την οικονομική και πολιτική ηγεσία της χώρας σφυρηλατούν νέους αξιακούς κώδικες σε αντιδιαστολή (φαινομενικά) με τη δυτικόφιλη ηθική των προκατόχων τους. Το παλιό καθεστώς υποστήριζε τη θέση του στην εξουσία με θεωρίες υπεροχής απέναντι στις «απαίδευτες» μάζες. Το καινούργιο καθεστώς προσπαθεί να πείσει τις εν λόγω «μάζες» ότι τις εκπροσωπεί στο όνομα των παραδοσιακών αρχών της «αυθεντικής» Τουρκίας (Yilmaz, 2015· Park, 2018· Arat-Koç, 2018· Yilmaz, 2018). Στην πραγματικότητα, αυτή η συλλογιστική επιτρέπει σε κάποιες από τις παλιές ελίτ να συνταχθούν με τις νέες. Στα θέματα φύλου, ο σεξισμός του παλιού κοσμικού κράτους βρίσκει πια ξεκάθαρο καταφύγιο στον συντηρητισμό θρησκευτικών αφορισμών. Παράλληλα, η έμφαση που δίνεται σε παράδοση και θρησκεία, όπως τις εννοεί το κράτος, δημιουργεί ιδεολογικές ψευδαισθήσεις ενότητας μεταξύ λαϊκών στρωμάτων και αρχών, εκτρέφοντας φανατικούς οπαδούς του καθεστώτος.

Θα μπορούσε κανείς να περιγράψει, λοιπόν, τη σημερινή κατάσταση στην Τουρκία ως μια υβριδική ιδεολογική μεταμόρφωση του πατριαρχικού τρόπου σκέψης, που απειλεί απροκάλυπτα όσους (και κυρίως όσες) τολμούν να αντισταθούν. Οι διανοητικοί υποστηρικτές του καθεστώτος Ερντογάν στηρίζουν την οπτική τους πάνω σε αποσπασματικές αναγνώσεις θρησκείας, νόμου και ιστορίας. Οι πιο σύνθετες προκείμενες της παραπάνω συλλογιστικής προωθούν έναν απλοποιημένο πολιτισμικό σχετικισμό, ο οποίος είναι τέλεια εναρμονισμένος με τον κρατικά ελεγχόμενο (και φοβικά αμυντικό) τουρκικό νεοφιλελευθερισμό των τελευταίων δεκαετιών. Το τουρκικό καθεστώς, με άλλα λόγια, αμύνεται ιδεολογικά επιτιθέμενο. Δανειζόμενο επιφανειακά επιχειρήματα από διάφορες διανοητικές σχολές, αποδίδει την όποια αρνητική κριτική εναντίον του στην ηγεμονική ηθική της Δύσης, την οποία κατηγορεί ότι λειτουργεί στην Τουρκία ως ένας αλλόθρησκος –και εξορισμού αλλότριος– Δούρειος Ίππος. Είναι κοινός τόπος της κυβερνητικής ρητορικής ότι οι αντιδράσεις απέναντι στις καθημερινές παραβιάσεις των δικαιωμάτων των γυναικών είναι πολιτικά κινούμενες από αντιπολιτευόμενες εγχώριες ελίτ, με τη στήριξη των ξένων υποστηρικτών τους. Ανάλογα επιχειρήματα πλήττουν τους εσωτερικούς αντιπάλους της κυβέρνησης και της εξασφαλίζουν πολλαπλούς πολιτικούς συμμάχους, στα πλαίσια μιας ευρύτερης συντηρητικής συνεργίας.³

Χωρίς καμία αίσθηση ειρωνείας, λοιπόν, ένα πατερναλιστικό καθεστώς χρησιμοποιεί επιχειρήματα εναντίον του πατερναλισμού των αντιπάλων του για να περάσει πατερναλιστικά μέτρα. Επίσης, υιοθετώντας μια ακραιφνώς πατερναλιστική οπτική, αντιμετωπίζει όλες τις αυθόρμητες αντιδράσεις εναντίον του ως υποκινούμενες. Από την άλλη, ο πρόεδρος της χώρας έφτασε να ισχυριστεί σε πρόσφατη ομιλία του (σχεδόν) –σαν άλλος Μάο θα έλεγε κανείς!– ότι οι γυναίκες είναι το μισό του ουρανού.⁴ Καθόλου περίεργο. Με τον ίδιο ωμό οπορτουνισμό που έχει χαρακτηρίσει όλη του τη σταδιοδρομία προωθεί και σε αυτό το θέμα τη διαχωριστική λογική των καλών και των κακών γυναικών. Οι «κακές» γυναίκες ψηφίζουν την αντιπολίτευση, είναι ελευθέρων ηθών, παρατάνε τους άντρες τους, διαμαρτύρονται στους δρόμους φορώντας κραγιόν σε έξαλλα χρώματα και προκλητικά κοντές φούστες. Οι «καλές» γυναίκες σέβονται πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια. Καλύπτονται σωστά. Ψηφίζουν (εξυπακούεται) σωστότερα. Οι καλές γυναίκες ανήκουν στο κράτος, υπηρετούν το κράτος, προστατεύονται από το κράτος. Η παραπάνω οπτική είναι ανάλογη του διαχωρισμού μεταξύ καλών και κακών Κούρδων, καλών και κακών προσφύγων, καλών και κακών γειτόνων, εντέλει καλών και κακών Τούρκων. Είναι η ίδια η σύγχυση της πραγματικότητας με τις απλοϊκές νόρμες ενός σπαγγέτι γουέστερν που χωρίζει τον κόσμο σε Εμάς (τους Καλούς) και τους Άλλους (τους Κακούς). Όσο για τους Άσχημους (ή μάλλον τις Άσχημες), στη βάση της ίδιας λογικής, η εξουσία μονοπωλεί το δικαίωμα επιλογής της μοναδικής σωστής αισθητικής, η οποία και παρουσιάζεται ως αντανάκλαση της μόνης σωστής ηθικής. Είναι προφανές ότι ο κοινωνικός σεξισμός τέτοιου είδους κατηγοριοποιήσεων δεν είναι καλτ, είναι απλώς επικίνδυνος –σε αντίθεση με την απολαυστική ταινία του Σέρτζιο Λεόνε The Good, The Bad, and the Ugly (1966).

Υπό τη σκοπιά μιας εξίσου διχαστικής λογικής, λοιπόν, πολλοί στην καθ’ ημάς Δύση ερμηνεύουν όλα αυτά τα φαινόμενα ως έκφανση ανατολίτικης βαρβαρότητας, ισλαμικής οπισθοδρόμησης ή/και τουρκικού αυταρχισμού. Η βία κατά των γυναικών στην Τουρκία επιβεβαιώνει πλήρως, όπως υποστηρίζουν, θεωρίες περί πολιτιστικού χάσματος μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Σε μια κακόφωνη παραλλαγή του παραμυθιού της Βασίλισσας του Χιονιού, οι καλικάντζαροι πετάνε μαγικούς καθρέφτες ιδεολογικού δογματισμού πάνω από το Αιγαίο. Και αν τα θρύψαλά τους μπουν στις καρδιές των ανθρώπων, βλέπουν μόνο κάλλος όταν καθρεφτιζόμαστε Εμείς και ασχήμια όταν καθρεφτίζονται οι Άλλοι. Πέραν από καπνούς και καθρεφτάκια, όμως, η θέση των γυναικών στη σημερινή Τουρκία είναι μέρος ενός διττού σχεσιακού πλέγματος που διαμορφώνεται μέσα από τη σύνθεση πολλαπλών απόψεων, παρατηρήσεων και βιωμάτων (Forbes, 2002, 2000· Fuhse, 2014). Σε πρώτο επίπεδο, σχεσιακή σκέψη σημαίνει εδώ τον επαναπροσδιορισμό εκατέρωθεν αντανακλάσεων ατόμων, ομάδων, χωρών, φύλων, πολιτισμών. Τόσο τα μεμονωμένα άτομα όσο και οι συγκροτημένες ομάδες ή οι φαντασιακές ταυτότητες υπάρχουν ως δεσμοί –σύγκρουσης ή συνύπαρξης. Σε δεύτερο επίπεδο, το καλειδοσκοπικό πρίσμα της σχεσιακής σκέψης αναδεικνύει τη μεταίχμια απόσταση μεταξύ αντικριστών αντανακλάσεων ως αυτόνομη διάσταση της κοινής τους πραγματικότητας. Με πιο απτούς όρους, το φαινόμενο της έμφυλης βίας και ο τρόπος που αυτό προσλαμβάνεται από άτομα και ομάδες διαμορφώνονται μέσα από μια σχεσιακή συνύπαρξη. Με ανάλογο τρόπο, η εικόνα της σημερινής Τουρκίας προσδιορίζεται μέσα από πολλαπλά σχεσιακά πλέγματα διαχρονίας και συγχρονίας. Ο ορισμός και η καταδίκη της έμφυλης βίας είναι σχετικά νέα και απορρέουν από πολύ πρόσφατες κοινωνικές, οικονομικές, και πολιτικές ζυμώσεις. Το ότι η έμφυλη βία συνεχίζει να υπάρχει παγκοσμίως, από την άλλη, δεν είναι παραφωνία αλλά κεντρικό γνώρισμα της σύγχρονης εποχής.

Τα πολλαπλά εγκλήματα κατά γυναικών στην Ελλάδα το 2019 θα μπορούσαν άνετα να μπουν στην ίδια ακριβώς λίστα με αυτά της Τουρκίας. Ξυλοδαρμοί, εν ψυχρώ δολοφονίες με μαχαίρια και όπλα, στραγγαλισμοί. Οι θύτες είναι, σχεδόν πάντα, τα αρσενικά μέλη της ίδιας της οικογένειας των θυμάτων. Η δημόσια συζήτηση περιστρέφεται, σχεδόν πάντα, γύρω από νοσηρά αφηγήματα περί ηθικής, τιμής, και πάθους. Η Δικαιοσύνη παραμένει έτοιμη, σχεδόν πάντα, να αναγνωρίσει στους δολοφόνους ελαφρυντικά. Σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα, τα Συμβουλευτικά Κέντρα της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων⁵ έχουν δεχτεί, από το 2012 μέχρι το 2019, 16.603 περιστατικά βίας.⁶ Όπως και στην Τουρκία, πολλές από αυτές τις γυναίκες νιώθουν εγκλωβισμένες λόγω της οικονομικής εξάρτησής τους από συζύγους ή συγγενείς που τις κακοποιούν (Καρελλάκη, 2015· Lloyd, Ramon, Vakalopoulou, Videmšek, Meffan, Roszczynska-Michta & Rollè, 2017). Όσο για τις πολιτικές ισότητας των φύλων που το γυναικείο κίνημα είχε κατακτήσει τα προηγούμενα χρόνια στην Ελλάδα με τη συμβολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οικονομική κρίση τις έχει υποβαθμίσει αισθητά (Μαροπούλου, 2016· Στρατηγάκη, 2017). Τα δεδομένα, μάλιστα, δεν είναι πολύ διαφορετικά και στην υπόλοιπη Ένωση. Ακόμη και σε χώρες που πρωτοστατούν σε πολιτικές υπέρ της ισότητας των φύλων, τα ποσοστά οικιακής βίας είναι εξαιρετικά υψηλά (Gracia & Merlo, 2016· Stanley & Devaney, 2017). Το 35% των γυναικών της Ευρώπης είναι θύματα έμφυλης βίας. Τα θύματα τράφικινγκ είναι, σχεδόν πάντα, γυναίκες και παιδιά. Τα θύματα σεξουαλικής βίας είναι, σχεδόν πάντα, γυναίκες και παιδιά.⁷

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στη γη της Υπερδύναμης, είναι αισθητή η πρόσφατη άνοδος οργανωμένων ομάδων αρσενικής υπεροχής, που υπερθεματίζουν όλες τις εκφάνσεις έμφυλου μίσους: από τη σεξουαλική βία κατά των γυναικών μέχρι την πλήρη αποχή (Scaptura & Boyle, 2019· Franson & Gallagher, 2019). Η προκλητική παρουσία αυτών των ομάδων στον δημόσιο χώρο συνάδει πλήρως με τα αποτελέσματα των τελευταίων ομοσπονδιακών εκλογών στις ΗΠΑ. Ο Πρόεδρος Τραμπ εκλέχτηκε από τη βάση του επειδή ακριβώς αυτοπροσδιορίζεται συνειδητά ως ενσάρκωση μιας σειράς συμβολικών αναιρέσεων πρόσφατων ιδεολογικών θεσφάτων. Από τη δεκαετία του ’90 και μετά, οι κοινωνικόοικονομικές και πολιτικές ελίτ των σύγχρονων ΗΠΑ είχαν υιοθετήσει σχεδόν πλήρως συγκεκριμένους συμβολικούς (όσο και υποκριτικούς) κώδικες «πολιτικής ορθότητας» (political correctness): σταδιακή ανάπτυξη της πράσινης οικονομίας, σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του ορθού λόγου, της ισότητας, της διαφορετικότητας, του υψηλού μορφωτικού επιπέδου. Είναι προφανές ότι η επίσημη αυτή ιδεολογία λειτουργούσε πάρα πολύ συχνά ως προκάλυμμα καπνού που έκρυβε την πραγματικότητα. Εξίσου σημαντικό είναι, όμως, να κατανοηθεί ο συμβολισμός της πολιτικής ορθότητας ως επίσημης ιδεολογικής ταυτότητας της Υπερδύναμης στον 21ο αιώνα.

Διότι το φαινόμενο Τραμπ αποτελεί συνειδητή ιδεολογική ανατροπή του ίδιου του «αμερικανικού ονείρου» στην πιο σύγχρονη εκδοχή του: όχι ως πραγματικότητας –καθότι ως πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ ακέραιο– αλλά ως συνθήματος. Οι οπαδοί του Τραμπ φιλοδοξούν, λοιπόν, να αντικαταστήσουν και επισήμως τη λογική της πολιτικής ορθότητας με πεποιθήσεις αρσενικής υπεροχής και καταδίκης της διαφορετικότητας. Το προφίλ των λευκών γυναικών που ψήφισαν υπέρ του Προέδρου Τραμπ (52%) είναι συγκρίσιμο με αυτό των θηλυκών υποστηρικτών του καθεστώτος Ερντογάν (Junn, 2017). Οι περισσότερες από αυτές ταυτίζονται με τις αξίες της αρσενικής υπεροχής –ισλαμική, χριστιανική, καπιταλιστική ή όλα τα παραπάνω μαζί– διότι αισθάνονται πιο ασφαλείς ως μέλη ενός φαινομενικά σταθερού συνόλου. Οι εκλεγμένοι ηγέτες των δυο κρατών, λοιπόν, ενσαρκώνουν τη συνέχιση της αντρικής υπεροχής στον 21ο αιώνα. Αναλόγως, οι γυναίκες ψηφοφόροι τους νιώθουν το ίδιο απειλούμενες από τη διαφορετικότητα, όσο και οι άντρες. Αυτή η φοβική συμπεριφορά εμπνέει απέχθεια, ή ακόμη και μίσος, απέναντι σε όσους/όσες τολμούν να προκαλέσουν το κατεστημένο –ή απλώς τολμούν να ζήσουν διαφορετικά.

Αν αντιστρέψουμε τη λογική διπολικών διαχωρισμών, θα διαπιστώσουμε ότι στην αρχετυπική ωμότητα της έμφυλης βίας καθρεφτίζεται τελικά το συλλογικό μας ανθρώπινο παρελθόν και, σε τρομακτικό βαθμό, το κοινό μας σύγχρονο παρόν. Τόσο στην Τουρκία όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, οι γυναίκες οργανώνονται και αντιστέκονται. Το φεμινιστικό κίνημα έχει πια όλα τα χαρακτηριστικά του 21ου αιώνα ως μια απελευθερωτική αισθησιοκρατία που υπονομεύει τα παραμορφωτικά ιδεολογήματα της σύγχρονης πατριαρχίας (Lee, 2006· Baer, 2015· Reger, 2018). Ουσιαστικά, όμως, η έμφυλη βία δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ως αυτόνομο φαινόμενο, καθώς συνυπάρχει με την ευρύτερη ιδεολογική, οικονομική, και πολιτική βία των τελευταίων χρόνων. Η αισθητή άνοδος απολυταρχικών πολιτικών, η οικονομική εκμετάλλευση, ο ρατσισμός είναι ωσμώσεις ενός φοβικού μίσους με πολλές διαφορετικές αποχρώσεις και κοινές ρίζες. Η έμφυλη βία στον σύγχρονό μας κόσμο δεν είναι ούτε παραφωνία, ούτε απλό κατάλοιπο του παρελθόντος. Είναι γνώρισμα μιας εποχής ρήξεων και ανασχηματισμών. Με άλλα λόγια, παρότι η έμφυλη βία παρουσιάζεται συχνά ως «πρωτόγονο» φαινόμενο που είναι ασύμβατο με τα επιφανειακά επιτεύγματα της σύγχρονης εποχής, είναι άρρηκτα συνυφασμένη μαζί τους.

Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πλήττεται όταν λειτουργεί αποσπασματικά μόνο ως το ιδεολογικό όπλο μιας βαθύτατα ιεραρχικής παγκόσμιας ελίτ (Abrams, Houston, Vyver &Vasiljevic, 2015). Οι διεκδικήσεις περί ισότητας των φύλων πλήττονται όταν, αντί να κλονίζουν, παρέχουν υποστήριξη σε γεωπολιτικές, κοινωνικοοικονομικές, φυλετικές ή πολιτισμικές ανισότητες. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι μοιραίο ότι ο (φαινομενικά μόνο) καλός Δρ Τζέκιλ του παγκόσμιου πολιτισμού μας δεσμεύεται όλο και περισσότερο από την κτηνώδη επιθετικότητα του δικού του Κυρίου Χάιντ. Είναι στην ουσία η διττή έκφανση του ίδιου ακριβώς συστήματος. Ο μυθιστορηματικός αντιήρωας του Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, ο Κύριος Χάιντ, σε αυτό το πλαίσιο δεν αντανακλά την απελευθέρωση των ενστίκτων από κοινωνικές συμβάσεις. Αντιθέτως, είναι θεμελιώδης μετάλλαξη του πατριαρχικού τρόπου σκέψης που αντικαθιστά την πιθανότητα ουσιαστικής ανατροπής του με εικονικές ρίξεις μεταξύ «πολιτισμένων» και «πρωτόγονων». Αν συγκρίνουμε το σχήμα αυτό με την αλληγορία της Βασίλισσας του Χιονιού, για να επιστρέψουμε στην παραπάνω αναφορά, η «όμορφη» Βασίλισσα κυβερνούσε τον κόσμο με τη βοήθεια «άσχημων» καλικάντζαρων οπλισμένων με παραμορφωτικούς καθρέφτες. Η εμμονική μου αναφορά στα παραμύθια, τις ταινίες και τα μυθιστορήματα, λειτουργεί εδώ ως υπογράμμιση της διαπίστωσης ότι τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η ανθρώπινη φαντασία, σε επιφανειακό επίπεδο, χρησιμοποιούν δίπολα ως απόδραση από σύνθετα προβλήματα. Ακόμη και στα παραμύθια, όμως, μια δεύτερη ανάγνωση αποκαλύπτει ότι καλικάντζαροι και βασιλιάδες είναι συχνά οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Στον πραγματικό κόσμο, η τερατόμορφη έκφανση της πατριαρχίας μπορεί να εμφανιστεί όχι μόνο στα μάτια του κάθε μαχαιροβγάλτη συζύγου της τουρκικής ή ελληνικής ή γερμανικής επαρχίας, αλλά και σε κορυφαίες θέσεις εξουσίας. Η προσωρινή παραμονή τους δε στον θρόνο έχει λειτουργική σημασία, καθώς κάνει για πολλούς πιο θεμιτή την επιστροφή ή επικράτηση μιας «πεφωτισμένης» ιεραρχίας. Μέσα από τα διαφορετικά είδωλα εποχών, θρησκειών, γεωγραφιών και πολιτισμών, ο τεχνητός διαχωρισμός μεταξύ «πολιτισμένης» και «απολίτιστης» πατριαρχίας αποτελεί εγκλωβισμό που αναπαράγει και υπηρετεί σκόπιμα την κάθε είδους ανισότητα. Η έμφυλη βία (η κάθε είδους βία) δεν μπορεί να εξαλειφθεί ουσιαστικά σε έναν κόσμο δομημένο γύρω από προκλητικά άνισες σχέσεις εξουσίας. Το αν η τελευταία φορά μάσκα τέρατος ή κορόνα πεφωτισμένου ηγεμόνα, μικρή σημασία έχει σε βάθος χρόνου. Διότι οι δύο αυτές εκφάνσεις της είναι άρρηκτα συνδεδεμένες και υπηρετούν η μία την άλλη. Ο μόνος τρόπος κοπής αυτών των δεσμών είναι η ανάλυση του θέματος με τους σωστούς όρους. Όσο και αν στηλιτεύουν κάποιοι μόνο τους καλικάντζαρους, τα μάγια με τα οποία η Βασίλισσα του Χιονιού κρατάει τους υπηκόους της δέσμιους λύνονται μόνο όταν και εφόσον βρεθούν οι σωστές μαγικές λέξεις. Ο Κύριος Χάιντ θα υπάρχει όσο υπάρχει και ο Δρ. Τζέκιλ. Ακόμη και στην πιο απλοϊκή εκδοχή ενός αμερικάνικου γουέστερν, είναι προφανές ότι η βασική λειτουργία του Κακού και του Άσχημου είναι να πείσουν το κοινό ότι ο Καλός είναι, συμβολικά, και ωραίος και ήρωας. Το σενάριο μπορεί να αλλάξει μόνο, τελικά, όταν και εφόσον αποφασίσουμε να αλλάξουμε ταινία.

Σημειώσεις

1 Τα σχετικά δεδομένα παρουσιάζονται στην σελίδα του τουρκικού κινήματος εναντίον της έμφυλης βίας (Kadın cınayetlerini durduracağız platformu), http://kadincinayetlerinidurduracagiz.net/veriler/2889/kadin-cinayetlerini-durduracagiz-platformu-2019-raporu.

2 https://www.facebook.com/groups/biaplatformu/.

3 Είναι ενδεικτικές οι δηλώσεις της επικεφαλής των γυναικών του κόμματος της Ευτυχίας (Saadet Partisi) Ebru Aşiltürk (2017) επί του θέματος, καθώς η παράταξη στηρίζει πια ανοιχτά το καθεστώς Erdoğan, https://www.milligazete.com.tr/amp/haber/910321/saadet-partisi-kadin-kollari-genel-baskani-ebru-asilturk-batinin-ikiyuzlulugu.

4 https://www.milliyet.com.tr/gundem/cumhurbaskani-erdogandan-cok-sert-tepki-vampir-aydinlar-6098804. Το λογοπαίγνιο περί Μάο αναφέρεται στη γνωστή φράση του Προέδρου Μάο Τσετούνγκ ότι «οι γυναίκες είναι το μισό του ουρανού» και είναι ένα σχόλιο που αφορά στην εντυπωσιακή δημαγωγική ευελιξία του Τούρκου Προέδρου. Ο Erdoğan συχνά «προσαρμόζει» εικονικούς ιδεολογικούς κώδικες, σύμβολα, και αναφορές στην προώθηση της δικής του πολιτικής και ιδεολογίας.

5 http://www.isotita.gr/emfyli-via/.

6 https://www.iefimerida.gr/ellada/oie-137-gynaikoktonies-pagkosmios-kathe-mera.

7 http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2018/630296/EPRS_BRI(2018)630296_EN.pdf.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Albayrak-Vermpis, Zeynep. 2018. Η αποτύπωση της βίας κατά των γυναικών στον τουρκικό τύπο, μεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος.

Καρελλάκη, Π.-Χ. (2015). Εξαρτημένες γυναίκες και συντροφική βία, μεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ, Μυτιλήνη.

Στρατηγάκη, Μαρία. 2013. Η πολιτική ισότητας των φύλων στη δίνη της οικονομικής κρίσης. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 41(0), σελ. 60-83.

Μαροπούλου, Μ. 2016. Σεξουαλική έμφυλη βία και ιδιωτικότητα υπό το πρίσμα του ριζοσπαστικού φεμινισμού. [Κεφάλαιο Συγγράμματος]. Στο Ε. Ρεθυμνιωτάκη, Μ. Μαροπούλου, & Χ. Τσακιστράκη, Φεμινισμός και Δίκαιο. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.

Ξενόγλωσση

Abromeit, J., Chesterton, B. M., Marotta, G., & Norman, Y. (2017). Transformations of populism in Europe and the Americas: history and recent tendencies. Λονδίνο: Bloomsbury Academics.

Abrams, D., Houston, D. M., Van de Vyver, J., & Vasiljevic, M. (2015). Equality hypocrisy, inconsistency, and prejudice: The unequal application of the universal human right to equality. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 21(1), σελ. 28-46. Διαθέσιμο στο: http://dx.doi.org/10.1037/pac0000084.

Aksu-Koç, A. (1988). The acquisition of aspect and modality: The case of past reference in Turkish. Κέιμπριτζ, ΗΒ: Cambridge University Press.

Arat, Y. (2010). Women’s rights and Islam in Turkish politics: The Civil Code Amendment. Middle East Journal, 64(2), σελ. 235-251.

Arat-Koç, S. (2018). Culturalizing politics, hyper-politicizing ‘culture’: ‘White’ vs. ‘Black Turks’ and the making of authoritarian populism in Turkey. Dialectical Anthropology, 42(4), σελ. 391-408. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1007/s10624-018-9500-2.

Basu, S. (2016). Looking through misogyny: Indian men’s rights activists, law, and challenges for feminism. Canadian Journal of Women and the Law. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.3138/cjwl.28.1.45

Baer, H. (2016). Redoing feminism: digital activism, body politics, and neoliberalism. Feminist Media Studies 16(1), σελ. 17-34. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/14680777.2015.1093070.

Erdem-Akçay, E. (2013). Expanding women’s rights versus conserving the traditional family in the civil code amendment debates in Turkey. Middle Eastern Studies, 49(1), σελ. 76-91. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/00263206.2012.743886.

Forbes, C. (2002). The end of nationalism? Performing the question in Benítez-Rojo’s ‘The repeating island’ and Glissant’s ‘Poetics of relation’. Journal of West Indian Literature 11(1), σελ. 4-23.

Franson, C., & Gallagher C. (2019). Why all the hate? White supremacy, white nationalism, and white power. Explorer Café. Διαθέσιμο στο: https://digitalcommons.lasalle.edu/explorercafe/84.

Fuhse, J. A. (2015). Theorizing social networks: The relational sociology of and around Harrison White. International Review of Sociology, 25(1), σελ. 15-44. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/03906701.2014.997968.

Gracia, E., & Merlo, J. (2016). Intimate partner violence against women and the Nordic paradox. Social Science & Medicine, 157, σελ. 27-30. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2016.03.040.

Güven, A. B. (2016). Rethinking development space in emerging countries: Turkey’s conservative countermovement. Development and Change, 47(5), σελ. 995-1024. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1111/dech.12254.

Joseph, S. (2000). Gender and citizenship in the Middle East. Σίρακιουζ: Syracuse University Press.

Junn, J. (2017). The Trump majority: white womanhood and the making of female voters in the U.S. Politics, Groups, and Identities, 5(2), σελ. 343-352. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/21565503.2017.1304224.

Karaca, S. (2019) Kadınlar için nasıl bir yıldı? Διαθέσιμο στο: https://www.evrensel.net/yazi/85403/2019-kadinlar-icin-nasil-bir-yildi.

Lloyd, M., Ramon, S., Vakalopoulou, A., Videmšek, P., Meffan, C., Roszczynska-Michta, J., & Rollè, L. (2017). Women’s experiences of domestic violence and mental health: Findings from a European empowerment project. Psychology of Violence, 7(3), σελ. 478-487. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1037/vio0000111.

Park, B. (2018). Populism and islamism in Turkey. Turkish Studies, 19(2), σελ. 169-175. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/14683849.2017.1407651.

Reger, J. επιμ. (2018). Nevertheless, they persisted: Feminisms and continued resistance in the U.S. Women’s Movement. Νέα Υόρκη: Routledge.

Scaptura, M. N., & Boyle, K. M. (2019). Masculinity threat, “Incel” traits, and violent fantasies among heterosexual men in the United States. Feminist Criminology, 1557085119896415. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1177/1557085119896415.

Stanley, N., & Devaney, J. (2017). Gender-based violence: Evidence from Europe. Psychology of Violence, 7(3), σελ. 329-332. Διαθέσιμο στο: http://dx.doi.org/10.1037/vio0000120.

Taskin, Y. (2007). From left populism to conservative republicanism: left Kemalist’s regression from modernist optimism. New Perspectives on Turkey, 37, σελ. 1770-202.

Yilmaz, I. (2018a). Islamic populism and creating desirable citizens in Erdogan’s new Turkey. Mediterranean Quarterly, 29(4), σελ. 52-76.

Yilmaz, Z. (2015). “Strengthening the family” policies in Turkey: managing the social question and armoring conservative-neoliberal populism. Turkish Studies, 16(3), σελ. 371-390. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/14683849.2015.1067863.