Οι εκτρώσεις, το έμβρυο και η επιχειρούμενη «κοινωνική οπισθοδρόμηση» στην Ελλάδα

Οι εκτρώσεις, το έμβρυο και η επιχειρούμενη «κοινωνική οπισθοδρόμηση» στην Ελλάδα

Παναγιώτα Μπαμπατζιμοπούλου

Περίληψη

Εισαγωγή

Αφορμή για αυτό το κείμενο είναι μια σειρά από γεγονότα στην ελληνική δημόσια σφαίρα, τα οποία σχετίζονται με τις εκτρώσεις και το έμβρυο και εντάσσονται, κατά την άποψή μου, στο χρονικό της «επιχειρούμενης κοινωνικής οπισθοδρόμησης», μέρος του οποίου εύγλωττα παρουσιάζει η Άννα Βουγιούκα (2020) στο τεύχος 3 του φεμινιστιqά. Παρά το ότι το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση είναι θεσμικά κατοχυρωμένο στη χώρα μας ήδη από το 1986, η Βουγιούκα (στο ίδιο) υποστηρίζει ότι η αμφισβήτηση του δικαιώματος των γυναικών ‒από πλήθος διαφορετικών δρώντων‒ να αποφασίζουν οι ίδιες για το σώμα τους είναι μάλλον ένα διαχρονικό φαινόμενο στη χώρα μας, στο οποίο «προσφάτως έχει τείνει ευήκοον ους η πολιτεία» (στο ίδιο), γεγονός που θα αναδειχτεί και στις σελίδες που ακολουθούν. Οι όροι που ανοίγει αυτή η συζήτηση, προσωπικά, μου δημιουργούν συναισθήματα οργής, θυμού και ανασφάλειας. Η συγγραφέας αυτού του κειμένου ‒εγώ‒ ηλικιακά ανήκω σε γενιά που κατά την περίοδο γέννησής μου η άμβλωση ήταν ακόμα παράνομη στην Ελλάδα. Ήδη από παιδί γνωρίζω ότι η έκτρωση είναι κάτι που γίνεται· ωστόσο, ένα πέπλο ντροπής, αμαρτίας και τύψεων συνοδεύει σχεδόν πάντα τις συζητήσεις γύρω από αυτό το ζήτημα όχι μόνο στη μικροπολιτική σφαίρα της καθημερινότητας των ατόμων που έχουν εμμηνόρροια, αλλά και στο θεσμικό επίπεδο.

Στο κείμενο αυτό θα σταχυολογήσω επιλεκτικά μερικές από τις προσπάθειες που γίνονται στη δημόσια σφαίρα από κάποιους με σκοπό να μιλήσουν για τις εκτρώσεις και για το έμβρυο, για λογαριασμό του οποίου, επειδή ακριβώς κατά την άποψή τους δεν μπορεί να μιλήσει, αναλαμβάνουν να μιλούν εκείνοι και με τον τρόπο αυτόν το εργαλειοποιούν για να πλήξουν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματός μας. Θα εξετάσω μια σειρά από παρεμβάσεις θεσμικών φορέων του κράτους και της Εκκλησίας, πολιτικών προσώπων, δημοσιογράφων, αλλά ειδικότερα την παρέμβαση στους σταθμούς του Μετρό το 2020 από το «κίνημα» (όπως αυτοαποκαλούνται)¹ κατά των εκτρώσεων «αφήστε με να ζήσω!» προκειμένου να αναδείξω τους όρους με τους οποίους αντιπροσωπεύεται αλλά και εμφανίζεται το έμβρυο στην ελληνική δημόσια σφαίρα τα τελευταία τρία χρόνια περίπου. Με τον τρόπο αυτόν επιχειρώ να δείξω ότι όχι μόνο η πολιτεία «τείνει ευήκοον ους», αλλά δίνει εμμέσως και «χείρα βοηθείας» για να επεκταθεί η ρητορική που θέλει άλλους να αποφασίζουν για το σώμα μας.

Εκτρώσεις, το δημογραφικό ζήτημα και η ελληνική πολιτική πραγματικότητα

Σε σχέση με άλλες χώρες, η ελληνική πραγματικότητα σχετικά με τις εκτρώσεις παρουσιάζεται διαφορετική.² Οι εκτρώσεις ήταν παράνομες πριν από το 1986, αλλά, στην πράξη, μπορούσες να πληρώσεις (αν, φυσικά, είχες την οικονομική δυνατότητα) ένα γιατρό και να κάνεις έκτρωση, καθώς ήταν η μόνη επιλογή για την ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, εφόσον άλλες μέθοδοι αντισύλληψης, όπως τα χάπια, τότε ήταν άγνωστες στις περισσότερες γυναίκες. Ως εκ τούτου, τα ελληνικά φεμινιστικά κινήματα ενδιαφέρονταν να πληροφορήσουν τις γυναίκες για τα αναπαραγωγικά τους δικαιώματα και την επιλογή τους σχετικά με την αντισύλληψη. Έπειτα από πολλούς αγώνες των γυναικών στις δεκαετίες του ’70 και του ’80³ και παρά τη σκληρή αντίθεση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Ν. 1609/1986 (Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 1986) ψηφίστηκε, παρά το γεγονός ότι τα φεμινιστικά κινήματα δεν ήταν απολύτως ικανοποιημένα με αυτόν (Δίνη, 1986, σσ. 8-28).

Είναι πολύ σημαντικό να σημειωθεί ότι ο νόμος αυτός ψηφίστηκε στην Βουλή από όλα τα πολιτικά κόμματα εκτός από ένα, τη Νέα Δημοκρατία (ΝΔ), που σήμερα κυβερνά την Ελλάδα και, όπως θα δούμε παρακάτω, υποστηρίζει πλέον ότι διαχρονικά είναι υπέρ του «δικαιώματος των γυναικών στην άμβλωση» (Καθημερινή, 2021β). Σήμερα, παρά τις διακηρύξεις του κόμματος αυτού υπέρ του κοινωνικού φιλελευθερισμού και της προάσπισης των δικαιωμάτων των γυναικών, προκαλεί απορία το γεγονός ότι η κυβέρνηση της ΝΔ, ήδη με το που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, για αδιευκρίνιστους λόγους, προέβη σε αλλαγές στην ονομασία της πρώην Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων. Η κυβέρνηση πρώτα μετέφερε τις αρμοδιότητές της εκ νέου στο Υπουργείο Εργασίας από το Υπουργείο Εσωτερικών, στο οποίο υπαγόταν.⁴ Η Γραμματεία, στη συνέχεια, μετονομάστηκε σε Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, ενώ κατόπιν, με «δούρειο ίππο» την «υφυπουργοποίηση» της πρώην γραμματέως ως υφυπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, αρμόδιας για θέματα Δημογραφικής Πολιτικής και Οικογένειας, η Γενική Γραμματεία «αναβαθμίστηκε» εντός του Υπουργείου Εργασίας. Αυτό, όμως, που αμέσως γίνεται κατανοητό είναι ότι η κυβέρνηση της ΝΔ δεν μπορεί να διανοηθεί την ισότητα των φύλων εκτός του πλαισίου της Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής. Δηλαδή, θεσμικά πλέον, η ισότητα των φύλων φαίνεται ότι μπορεί να γίνει αντιληπτή αφού πρώτα οι μήτρες μας τεθούν στην υπηρεσία του έθνους-κράτους⁵ διαμέσου πάντα της ετεροκανονικής οικογένειας και υπό το πρίσμα του δυαδικού συστήματος φύλου. Σύμφωνα με την Αλεξάνδρα Χαλκιά (2007, σελ. 92), το δημογραφικό ζήτημα αποτελεί μια «ισχυρή τεχνολογία αναπαραγωγής», η οποία συνεισφέρει στη συνεχή συγκρότηση του έθνους-κράτους που στηρίζεται σε συγκεκριμένες εκφάνσεις της φυλής, της θρησκείας, του κοινωνικού φύλου και της σεξουαλικότητας, που εκλαμβάνονται ως γνήσια ελληνικές και ταυτόχρονα αποκλείουν άλλες. Η δημογραφική πολιτική, επίσης, αποτελεί την επανεγγραφή ενός καθεστώτος αλήθειας όπου μια συγκεκριμένη εκδοχή του έθνους γίνεται το κομβικό σημείο και η πολιτική ιδιότητα εκχωρείται στα έμφυλα υποκείμενα ανάλογα με το κατά πόσο εκπληρώνουν την ιδιότητα εκείνου του πολίτη που εστιάζεται στην αναπαραγωγή. Όμως, όπως αναφέρει η Χαλκιά, η δημογραφική πολιτική δεν διασφαλίζει μόνο τη γεωπολιτική επικράτεια του σύγχρονου έθνους-κράτους, αλλά προστατεύει και τα ηθικά σύνορα του ετεροφυλοφιλικού καθεστώτος. Έτσι, αποτελεί, εντέλει, μια «ισχυρή αναπαραγωγική τεχνολογία που υπηρετεί πολλαπλές πολιτικές σκοπιμότητες», μία εκ των οποίων θέλει μια συγκεκριμένη πολιτική τάξη, στην οποία «κατοικοεδρεύουν ιστορικά και πολιτισμικά προσδιορισμένα ‒και κυρίως, πειθήνια‒ έμφυλα υποκείμενα» (Χαλκιά, 2007, σελ. 345).

Άλλωστε, αυτό έγινε άμεσα ορατό, αφού με τον νόμο 4659/2020 (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 2020), προκειμένου να αυξηθούν τα ποσοστά των γεννήσεων, θεσπίστηκε επίδομα γέννησης τέκνου δύο χιλιάδων ευρώ, που χορηγείται στη μητέρα ή σε όποιο άλλο πρόσωπο έχει τη νόμιμη επιμέλεια (για παράδειγμα, στον πατέρα) κάθε τέκνου που γεννιέται στην Ελλάδα. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο από την «Αιτιολογική Έκθεση» (Υπουργείο Εργασίας, 2020) του συγκεκριμένου νόμου ότι το επίδομα αυτό συνιστά μέριμνα για την ελληνική οικογένεια, και έτσι, στον ίδιο νόμο τέθηκαν αυστηρά κριτήρια για τη χορήγησή του σε κατοίκους της χώρας οι οποίοι θεωρούνται πολίτες τρίτων χωρών. Εκείνοι, για να είναι δικαιούχοι του εν λόγω επιδόματος, πρέπει να αποδείξουν μόνιμη και νόμιμη διαμονή στην Ελλάδα για δώδεκα έτη πριν από το έτος γέννησης του παιδιού. Το διάστημα της δωδεκαετίας με τον ίδιο νόμο, όμως, ορίζεται πλέον ως προϋπόθεση και για τη χορήγηση άλλων επιδομάτων, όπως του παιδιού, της στέγασης και του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, που πριν από τον συγκεκριμένο νόμο είχαν όριο την πενταετία. Με τον τρόπο αυτό, μετανάστες με μακρόχρονη μόνιμη και νόμιμη διαμονή στην Ελλάδα αποκλείονται από τις εν λόγω παροχές. Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ελ.Ε.Δ.Α.) χαρακτήρισε αδικαιολόγητη οπισθοδρόμηση την αλλαγή αυτή, ενώ περαιτέρω, σύμφωνα με την Ελ.Ε.Δ.Α., η πρόβλεψη που υπάρχει στον ίδιο νόμο, η οποία συνδέει τα εισοδήματα αυτά με τη σχολική φοίτηση των παιδιών των οικογενειών, πλήττει τους Ρομά και αποτελεί κατά την άποψή της μια τιμωρητική διάταξη, και όχι μια οργανωμένη προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η σχολική διαρροή (Ελ.Ε.Δ.Α., 2020).

Η πρώτη «γιορτή» του «αγέννητου παιδιού»: Εκκλησία και Τύπος

Από την άλλη, εκτός της θεσμικής σφαίρας του κράτους, μόλις δυο μέρες μετά την εκλογή της παρούσας δεξιάς κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας, στις 9 Ιουλίου 2019, η Ιερά Σύνοδος της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ανακήρυξε την πρώτη Κυριακή μετά τα Χριστούγεννα ως ημέρα αφιερωμένη στο «αγέννητο παιδί», ικανοποιώντας έτσι αίτημα του «κινήματος» κατά των εκτρώσεων «αφήστε με να ζήσω!»⁶ (Εκκλησία της Ελλάδος, 2019). Μάλιστα, στην πρώτη «γιορτή», στις 29/12/2019, η αθλητική εφημερίδα Sportime τίμησε το «αγέννητο παιδί» με μια πρωτοσέλιδη εικόνα ενός εμβρύου και με ένα άρθρο που εξηγούσε πόσο βλαβερή πρακτική είναι η έκτρωση για τα ελληνικά ποσοστά γεννήσεων. Ένα από τα επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν στο άρθρο και αποκάλυψε το επίπεδο της συζήτησης ήταν το ακόλουθο:

… Πόσοι πατεράδες δεν έχουν πανηγυρίσει στην Ελλάδα τα γκολ της αγαπημένης τους ομάδας αγκαλιά με τα παιδιά τους, γιατί δεν γεννήθηκαν ποτέ; Πόσοι; Με μία πρόχειρη ματιά στα στοιχεία, 350.000 είναι οι εκτρώσεις τον χρόνο στην Ελλάδα, κάνοντας την χώρα την 1η χώρα πανευρωπαϊκά στις διακοπές κυήσεων… (Παυλίδης, 2019).

Στο εν λόγω άρθρο γενικότερα ο άρρεν συγγραφέας του εκφράζει την αγωνία του για τις πόλεις που εξαφανίζονται από τον χάρτη, επειδή οι κάτοικοί τους δεν γεννιούνται ποτέ και επειδή η χώρα μας, βάσει του άρθρου του, είναι η πρώτη στις εκτρώσεις πανευρωπαϊκά. Προκύπτουν δύο προβληματισμοί: Καταρχάς, ο συγγραφέας ονομάζει «αγέννητο παιδί» το έμβρυο και «πατέρα» κάποιον που δεν έχει ακόμα παιδιά. Μιλά για «αγέννητες πόλεις»: υποθετικές πόλεις, των οποίων οι κάτοικοι δεν υπάρχουν. Στο άρθρο έτσι ταυτόχρονα και συγκεχυμένα ανακινούνται τα ζητήματα της δημογραφικής πολιτικής, των εκτρώσεων αλλά και των εδραιωμένων έμφυλων ρόλων. Επίσης, από την αρχή του άρθρου προκύπτει ότι ο Παυλίδης ενδιαφέρεται για τους πατεράδες, των οποίων τα παιδιά δεν γεννήθηκαν ποτέ, και έτσι είναι πρωτίστως οι ίδιοι θύματα της πρακτικής των εκτρώσεων, καθώς δεν μπορούν να πανηγυρίσουν τα γκολ της ομάδας τους αγκαλιά με τα παιδιά τους εξαιτίας των αμβλώσεων! Κατά τον Παυλίδη, λοιπόν, από τις εκτρώσεις βάλλεται και η ηγεμονική αρρενωπότητα: ο πατέρας φίλαθλος, του οποίου το παιδί όμως δεν γεννήθηκε ποτέ και αυτός δεν μπορεί να απολαύσει το ποδόσφαιρο πανηγυρίζοντας μαζί του. Απευθύνεται, επομένως, σε εκείνο τον παραδειγματικό τύπο αρρενωπότητας, στους ετεροφυλόφιλους άντρες που ενδιαφέρονται για την πληθυσμιακή ευρωστία της χώρας τους και πανηγυρίζουν τα γκολ της ομάδας τους με τα παιδιά τους, οι οποίοι πλήττονται από το αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα των γυναικών να επιλέξουν την ασφαλή έκτρωση και δεν τους επιτρέπεται έτσι να πραγματοποιήσουν αυτή τη φαντασίωσή τους.

Ο δεύτερος προβληματισμός αφορά τα στατιστικά στοιχεία τα οποία επικαλείται το άρθρο, από τα οποία προκύπτει ότι στη χώρα μας ετησίως γίνονται 350.000 εκτρώσεις· όμως, όσο και να ψάξει κάποια, δεν μπορεί να βρει τις πηγές του άρθρου, από όπου αντλήθηκαν όλες αυτές οι πληροφορίες.⁷ Η Χαλκιά (2007, σσ. 63-64), ωστόσο, με βάση την έρευνά της, υποστηρίζει ότι στη χώρα μας ελάχιστες είναι οι εκτρώσεις που δηλώνονται επισήμως και δεν υπάρχουν αξιόπιστα επίσημα στατιστικά στοιχεία. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, τα ποσοστά των εκτρώσεων είναι ιδιαιτέρα υψηλά στην Ελλάδα. Όμως, το νούμερο των 350.000 εκτρώσεων ετησίως δεν προκύπτει από κάποια επίσημη στατιστική μέτρηση, ούτε η Ελλάδα πρωτοστατεί στις εκτρώσεις. Λαμβάνοντας δε υπόψη ότι η Χαλκιά αναφέρει ότι το νούμερο των 200.000 με 400.000 εκτρώσεων ετησίως στην Ελλάδα είναι νούμερο που συνήθως δίνουν γιατροί, καθώς και την προσπάθεια του Παυλίδη να τονίσει επιπλέον και τις οικονομικές συνέπειες των εκτρώσεων, καθώς μιλά για βιομηχανία που ζει από τους θανάτους παιδιών αντί από τις γεννήσεις αυτών,⁸ στην οποία σε κάθε περίπτωση οι γιατροί έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο λόγω ιδιότητας, εύλογα μπορεί κάποια να κάνει υποθέσεις για τις πηγές των στατιστικών στοιχείων του άρθρου.

Στον απόηχο αυτού του πρώτου εορτασμού της μέρας του «αγέννητου παιδιού», παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και το άρθρο του Θάνου Πλεύρη (2019), για το οποίο ιδιαίτερη σημασία έχει το ότι το έγραψε με την ιδιότητα του βουλευτή της Α΄ Αθηνών της ΝΔ, ενώ ο ίδιος σήμερα κατέχει τη θέση του υπουργού Υγείας. Η παρέμβασή του αφορά την έκθεση τριών βιοηθικών απόψεων γύρω από τη διακοπή της κύησης, και ενημερώνει το αναγνωστικό κοινό ότι στην χώρα μας βιοηθικά επικρατεί η ενδιάμεση θέση, κατά την οποία η διακοπή της κύησης δεν είναι επιτρεπτή, αλλά υπό όρους (όπως αυτοί τίθενται στον Ν. 1609/1986) με απόλυτο σεβασμό στο δικαίωμα προσωπικότητας και αυτοδιάθεσης της εγκύου μπορεί να επιτρέπεται· δηλαδή, κατά την άποψή του, δεν υπάρχει ούτε απόλυτο δικαίωμα απόφασης της εγκύου ούτε και το απόλυτο δικαίωμα ζωής του εμβρύου. Ο Πλεύρης, επίσης, κατηγορηματικά δηλώνει ότι το πρόβλημα των αυξημένων εκτρώσεων ‒150.000 ετησίως στην χώρα μας (δίνει αρχικά αυτό το νούμερο)‒ δεν θα αποτραπεί με την αλλαγή της νομοθεσίας και την απαγόρευση της πρακτικής αυτής. Προτείνει, λοιπόν, εκτός από την πρόληψη και την αντισύλληψη στα σχολεία⁹ και σοβαρά κίνητρα της πολιτείας υπέρ της μητρότητας (βλ., για παράδειγμα, το προαναφερθέν επίδομα γέννησης), επιπλέον μια «θετική καμπάνια» για την ηθική αξία της ζωής του εμβρύου, προκειμένου οι γυναίκες να μην αντιμετωπίζουν ως ηθικά ουδέτερη τη διακοπή της κύησης. Όπως, δηλαδή, επεξηγεί, αν έμπαινε στις γυναίκες που καλούνται να αποφασίσουν ο ηθικός προβληματισμός και δεν θεωρούσαν ηθικά ουδέτερη την απόφασή τους, αφενός, θα περιορίζονταν οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, και αφετέρου, αν, παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, όπως αναφέρει: «θα βάζαμε ηθικό προβληματισμό στην γυναίκα που καλείται να αποφασίσει» (Πλεύρης, 2019), και αν τελικά εκείνη βρισκόταν στο ηθικό δίλημμα, η πολιτεία θα βοηθούσε να πάρει ελεύθερη απόφαση αυξάνοντας τις πιθανότητες να πάρει απόφαση υπέρ της ζωής. Και με τον τρόπο αυτόν, ένα μεγάλο μέρος των 350.000 εκτρώσεων (ο συγγραφέας για απροσδιόριστο λόγο δίνει άλλο ετήσιο νούμερο, ίδιο με αυτό της Sportime) θα αποφευγόταν. Ο Πλεύρης, λοιπόν, προτείνει να θεσπιστεί η δημιουργία ηθικών διλημμάτων ‒κοινώς τύψεων, ντροπής και προβληματισμού στις γυναίκες‒, προκειμένου να μειωθούν οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και, κατ’ επέκταση, και οι εκτρώσεις. Ωστόσο, προκαλεί απορία και δεν επεξηγείται το πώς μια απόφαση που προέρχεται από ηθικό εκβιασμό θα οδηγούσε σε μια ελεύθερη απόφαση υπέρ της ζωής με τη βοήθεια της πολιτείας, ούτε βέβαια αναφέρονται τα μέσα με τα οποία η πολιτεία θα μπορούσε να θέσει αυτό το ηθικό δίλημμα στις γυναίκες, οι οποίες ξεκάθαρα αντιμετωπίζονται από τον Πλεύρη ως ανίκανες να αποφασίσουν μόνες τους για το σώμα τους και τον εαυτό τους.

Το ίδιο το έμβρυο στο προσκήνιο 

Πέρασαν μόλις λίγες μέρες από τον πρώτο «εορτασμό» της ημέρας του «αγέννητου παιδιού», και στις 13 Ιανουαρίου 2020, εντός του ίδιου κοινωνικοπολιτικού πλαισίου, η προσπάθεια να τεθεί υπό αμφισβήτηση το δικαίωμα των γυναικών στις ασφαλείς αμβλώσεις κορυφώθηκε με την εικόνα ενός εμβρύου να εκτίθεται σε διαφημιστικά σταντ στους σταθμούς του αθηναϊκού Μετρό. Η αφίσα αυτή¹⁰ ενημέρωνε τους επιβάτες του Μετρό σχετικά με ορισμένες οργανικές λειτουργίες του εμβρύου, τονίζοντας το γεγονός της ζωής. Η καμπάνια προωθήθηκε από το «κίνημα» κατά των εκτρώσεων «αφήστε με να ζήσω!». Μέσω αυτής της καμπάνιας, δόθηκε ο χώρος η δημόσια συζήτηση γύρω από την τεχνητή διακοπή της κύησης στην Ελλάδα να λάβει άλλες διαστάσεις.

Κατά την άποψή μου, η συγκεκριμένη καμπάνια συντονισμένα επανανοηματοδοτεί τους τρόπους με τους οποίους τα παραδοσιακά χριστιανικά κινήματα κατά των εκτρώσεων προσπαθούν να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους, που απορρέουν κυρίως από τη χριστιανική ηθική και τον φόβο της αμαρτίας, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Η καμπάνια αυτή αλλάζει τη ρητορική και τη στρατηγική διάδοσης των επιχειρημάτων τους στη δημόσια σφαίρα, χρησιμοποιώντας μεικτές μεθόδους που στηρίζονται, αφενός, στη χριστιανική ηθική, και αφετέρου ‒αλλά κυρίως‒, στην «αντικειμενικότητα» της επιστήμης, συνεπικουρούμενης από τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών. Η καμπάνια του «αφήστε με να ζήσω!» καθιστά το έμβρυο ‒που είναι αόρατο με το γυμνό μάτι‒ ορατό μέσω της αφίσας αυτής, και με αυτή τη συγκεκριμένη αναπαράσταση γίνεται προσπάθεια να αλλάξει ο τρόπος που γίνεται αντιληπτό το ίδιο το έμβρυο στον καθημερινό μας κόσμο. Για την Τζίλιαν Ρόουζ (Rose, 2016, σελ. 2), η εικόνα αποτελεί κύριο συστατικό της πολιτισμικής κατασκευής της κοινωνικής μας ζωής και είναι άρρηκτα συνδεμένη με διαδικασίες κατασκευής νοήματος, δηλαδή τις αναπαραστάσεις που δομούν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον καθημερινό μας κόσμο, ενώ επίσης και «ό,τι βλέπουμε και πώς το βλέπουμε είναι κατασκευασμένο πολιτισμικά» (Rose, 2016, σελ. 2). Τα οπτικά υλικά, όπως αναφέρει, έχουν επίδραση στον κόσμο. Συγκεκριμένα, οι οπτικές εικόνες κάνουν εμφανή την κοινωνική διαφορά. Αυτό που βλέπουμε δεν είναι μόνο μια εικόνα, αλλά «το μέρος για την κατασκευή και περιγραφή της κοινωνικής διαφοράς», δηλαδή πτυχών των κοινωνικών κατηγοριών, όπως η τάξη, το φύλο, η φυλή κτλ. (Rose, 2016, σσ. 16-22).

Είναι εμφανές ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες είναι μέρος της συγκεκριμένης αφίσας, όχι μόνο επειδή αυτή είναι μια ψηφιακή εικόνα, αλλά κυρίως επειδή το ίδιο το έμβρυο μπορεί μόνο να εμφανιστεί δημόσια εντός της μήτρας με τη βοήθεια τεχνολογιών οπτικοποίησης, όπως οι υπερηχογράφοι. H Ντόνα Χάραγουεϊ (Donna Haraway) υποστηρίζει:

… τόσο ολόκληρη η Γη όσο και το έμβρυο οφείλουν την ύπαρξη τους ως δημόσια αντικείμενα στις τεχνολογίες οπτικοποίησης. […] υπάρχουν εξαιτίας και μέσα από τον τεχνοεπιστημονικό οπτικό πολιτισμό. Ωστόσο, νομίζω ότι αμφότερα σηματοδοτούν την επαφή. Και τα δύο προκαλούν επιθυμία για τη φυσική αισθητικότητα (sensuousness) μιας υγρής, γαλαζοπράσινης Γης, και ενός μαλακού, παχουλού παιδιού. Γι’ αυτό οι εικόνες αυτές είναι τόσο πολύ ιδεολογικά φορτισμένες. Σημασιοδοτούν το απόλυτα φυσικό και ενσώματο απέναντι και ενάντια στο κατασκευασμένο και ασωματοποιημένο. Αυτές οι τελευταίες ποιότητες χρεώνονται ενάντια στο υποτιθέμενο, παραβιασμένο, αποστασιοποιημένο, στοχευμένο μάτι της επιστήμης και της θεωρίας… (Haraway, 2018, σελ. 174, δική μου μετάφραση).

Η συγκεκριμένη αφίσα, που είναι ενάντια στην τεχνητή διακοπή της κύησης, εμφανίστηκε δημόσια με αυτό τον τρόπο χρόνια μετά την υποτιθέμενη επίλυση του «προβλήματος» των εκτρώσεων. Τόσο η αφίσα όσο και η ιστοσελίδα του κινήματος δεν δίνουν καμία πληροφορία για τον σχεδιαστή της αφίσας· μάλιστα, σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας Τα Νέα (14/1/2020), φαίνεται ότι αναπαράγει μια άλλη που κυκλοφορούσε στο Διαδίκτυο. Με αυτό τον τρόπο, εμείς, ως θεατές, μπορούμε να αντιληφθούμε το ίδιο το «κίνημα» ως τον παραγωγό/δημιουργό της αφίσας. Το «κίνημα» «αφήστε με να ζήσω!» υποστηρίζει ότι αντιπροσωπεύει το έμβρυο στην Ελλάδα. Περιηγούμενες στην ιστοσελίδα τους, μπορούμε να ανακαλύψουμε μια εξαιρετικά συνοπτική περιγραφή μόλις πέντε προτάσεων για τους συμμετέχοντες στο κίνημα: Οι κύριοι ενορχηστρωτές είναι δεκαεννιά ορθόδοξες χριστιανικές ενώσεις της Αθήνας μαζί με την Ελληνική Ένωση Πολύτεκνων. Σκοπός του «κινήματος» αυτού είναι να προωθήσει τον σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή από τη σύλληψη και στα δικαιώματα του «αγέννητου παιδιού». Ταυτόχρονα, επιχειρεί να εμποδίσει τις εκτρώσεις μέσω της πληροφόρησης. Ακόμα κι αν στην αφίσα του Μετρό παρέλειψαν να αναφέρουν ότι είναι εναντίον των εκτρώσεων, τονίζουν το γεγονός ότι

… βασική αρχή του κινήματος […] είναι η επιστημονική θέση ότι αρχή της ανθρώπινης ζωής είναι η πρωταρχική στιγμή της σύλληψης (δηλαδή της γονιμοποιήσεως του ωαρίου από το σπερματοζωάριο). Η ανθρώπινη ζωή που δημιουργείται τη στιγμή της γονιμοποίησης, ως μονοκύτταρος ζυγώτης, είναι ήδη άνθρωπος και αξίζει ως άνθρωπος την τιμή και την προστασία… («αφήστε με να ζήσω !» [χ.ε.], η έμφαση στην πηγή).

Όμως, ακόμα κι αν αναφέρουν ότι οι αρχές τους στηρίζονται στην επιστήμη, φαίνεται ότι τα επιστημονικά τους επιχειρήματα είναι τουλάχιστον παρωχημένα, από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Φεμινίστριες από πολλά διαφορετικά πεδία έχουν αποδείξει ότι ο επιστημονικός λόγος της Βιολογίας είναι γεμάτος έμφυλα στερεότυπα (Åsberg, 2007). Η Έμιλι Μάρτιν (Martin, 2006), για παράδειγμα, άσκησε κριτική στη συγκεκριμένη μεταφορά που χρησιμοποιείται από βιολόγους και περιγράφει το ωάριο ως ένα παθητικό κύτταρο το οποίο γονιμοποιείται από το σπερματοζωάριο. Αυτό που τονίζει, ανάμεσα σε άλλα, είναι η διάδραση ανάμεσα στις κυτταρικές οντότητες, κυρίως όμως είναι το ότι:

… [κ]αθώς το ωάριο και το σπερματοζωάριο προικίζονται με μια καίρια πτυχή της προσωπικότητας στον πολιτισμό μας ‒την εμπρόθετη δράση‒, τίθενται τα θεμέλια που επιτρέπουν να μετατοπιστεί όλο και νωρίτερα ‒δηλαδή, προς τη στιγμή της γονιμοποίησης‒ το σημείο που λογίζεται ως απαρχή της ζωής. Αυτό είναι πιθανόν να οδηγήσει σε μεγαλύτερη αποδοχή των εξελιγμένων τεχνολογικών μεθόδων και των νέων μορφών εξέτασης και χειρισμών προς όφελος αυτών των «ατόμων» που βρίσκονται μέσα στο γυναικείο σώμα: δηλαδή, για να αναφέρουμε λίγα μόνο παραδείγματα, είναι δυνατόν, στο όνομα της προστασίας του εμβρύου, να οδηγήσει στον περιορισμό των δραστηριοτήτων των εγκύων γυναικών με δικαστικές αποφάσεις, στην εμβρυακή χειρουργική, στην αμνιοκέντηση και στον περιορισμό του δικαιώματος στην άμβλωση… (Martin, 2006, σελ. 329).

Διαβάζοντας πιο προσεχτικά την ιστοσελίδα του «κινήματος», μπορείς εύκολα να καταλάβεις ότι ο δικός τους σκοπός είναι ακριβώς αυτός:

… νά καταργηθεῖ ἄμεσα ὁ νόμος καί νά ἀπαγορευθοῦν ὅλες ἀνεξαιρέτως οἱ Ἐκτρώσεις. Κάθε ἔγκυος γυναίκα πρέπει νά ἀναλαμβάνει τήν εὐθύνη τῆς κυοφορίας τοῦ παιδιοῦ της, ὡς φιλοξενοῦσα στή μήτρα της ἕναν ἄλλο, μοναδικό ἄνθρωπο κι ὄχι ἕνα «κτῆμα» της ἤ ἕνα μέλος τοῦ σώματός της… (Θαλασσινός, 2017).

Η οργάνωση «αφήστε με να ζήσω!» από θέση αρχής, λοιπόν, είναι ενάντια σε κάθε πρακτική που επεμβαίνει είτε άμεσα, όπως κάθε μηχανική ή τεχνική επέμβαση, είτε έμμεσα, με τη στέρηση των μέσων που υποστηρίζουν τη λειτουργία της ζωής σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο του εμβρύου. Μάλιστα, η όποια τέτοια πράξη για το «κίνημα» αποτελεί αναμφίβολα «αφαίρεση ανθρώπινης ζωής» («αφήστε με να ζήσω !», [χ.ε.]).

Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι το συγκεκριμένο «κίνημα» κατά των εκτρώσεων προσδίδει χαρακτηριστικά προσωπικότητας στο έμβρυο, δηλαδή του αναγνωρίζει στοιχειώδη δικαιώματα, στρατηγική που ιστορικά χρησιμοποιούν τα κινήματα κατά των εκτρώσεων. Σύμφωνα με την Κάρολ Μπράουνερ (Browner, 2016, σελ. 815), ειδικότερα οι ΗΠΑ είναι η χώρα εκείνη στην οποία η διαμάχη γύρω από το αν τα δικαιώματα του εμβρύου υπερισχύουν των δικαιωμάτων του ατόμου που εγκυμονεί είναι πολύ έντονη. Τα κινήματα τα οποία αναγνωρίζουν και υπερασπίζουν τα δικαιώματα των εμβρύων εμπνέονται από θρησκευτικές, νεοδεξιές ή και νεοφιλελεύθερες ιδεολογίες που προωθούν έναν «αντιανθρωπιστικό μύθο», ο οποίος θέλει οι γυναίκες να διακόπτουν τις εγκυμοσύνες επειδή είναι εγωίστριες ή επειδή είναι κατά της μητρότητας. Επίσης, τα επιχειρήματά τους για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εμβρύων στηρίζει η έννοια του φυσικού δικαίου. Όπως αυτή αναφέρει, τα ζητήματα που προκύπτουν είναι ποιος τελικά ελέγχει το περιεχόμενο της μήτρας, καθώς και αν τελικά τα άτομα που εγκυμονούν μπορούν να ασκήσουν ορθή κρίση.

Έχει σημασία, όμως, στο σημείο αυτό να αναλύσω και την ίδια την εικόνα, προκειμένου να εξεταστούν οι τρόποι με τους οποίους αναπαρίσταται το ίδιο το έμβρυο από το «κίνημα» κατά των εκτρώσεων. Στις διαφημίσεις, το πρώτο στάδιο των αναλύσεων είναι να εντοπιστούν τα βασικά σημεία της εικόνας, προκειμένου να διερευνηθούν τα νοήματα αυτών. (Rose, 2016, σσ. 112-115). Στο κέντρο αυτής της αφίσας βρίσκεται ένα έμβρυο ‒το βασικό σημείο‒ κατάλληλο να αντιπροσωπεύσει το ελληνικό μελλοντικό έθνος. Το νόημα που θα επενδύσει κάποια στο έμβρυο είναι προϊόν κοινωνικής σύμβασης, δηλαδή η σημασία που αποκτά το σημείο-έμβρυο καθορίζεται από τη σχέση του με άλλα σημεία, όπως, για παράδειγμα, το εγκυμονούν σώμα. Το έμβρυο στη συγκεκριμένη εικόνα αναπαρίσταται ως λευκό, αν και τα περισσότερα έμβρυα έχουν ερυθρό χρώμα και τα νεογέννητα έχουν σκούρο ροζ ή κόκκινο χρώμα και σταδιακά μετά τη γέννηση τους αναπτύσσεται το οριστικό χρώμα του δέρματός τους.¹¹ Το «κίνημα», λοιπόν, δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι το ελληνορθόδοξο έθνος θα διαιωνιστεί και δεν θα εξαφανιστεί, με τα λευκά μωρά που θα προκύψουν, μόνο αν εμείς που έχουμε μήτρες γεννήσουμε περισσότερα λευκά παιδιά. Όπως γράφει η Χάραγουεϊ:

… [σ]ε πολλούς τομείς του σύγχρονου πολιτισμού της Ευρώπης και των ΗΠΑ, το έμβρυο λειτουργεί ως ένα είδος μετωνυμίας, ως σπόρος κρυστάλλου ή ως σύμβολο για τη διαμόρφωση του ατόμου, της οικογένειας, του έθνους, της καταγωγής, της επιλογής, της ζωής, και του μέλλοντος… (Haraway, 2018, σελ. 175, δική μου μετάφραση).

Για το αναπτυξιακό στάδιο των δέκα εβδομάδων, όπως υποδεικνύει η αφίσα (βλ. στο κέντρο της αφίσας), στα αγγλικά, χρησιμοποιείται η λέξη fetus· στα ελληνικά, υπάρχει μόνο η λέξη έμβρυο (embryo) για να ονομάσει όλα τα αναπτυξιακά στάδια κάθε θηλαστικού πριν από τη γέννηση. Το έμβρυο, ως μια «επιστημονική εικονογράφηση», είναι προϊόν της τεχνολογίας, καθώς πρόκειται για έναν αόρατο δρώντα, που καθίσταται ορατός μόνο μέσω της τεχνολογίας. Στην υπό εξέταση αφίσα αυτό απεικονίζεται να επιπλέει ελεύθερα εντός του αμνιακού σάκου που το περιβάλλει, μόνο του, εντός ενός μαύρου άγνωστου πλαισίου. Δεν υπάρχει άλλος δρων στην εικόνα εκτός από το έμβρυο. Υπάρχουν μόνο μηνύματα που δίνουν νόημα στο σημείο-έμβρυο. Μπορεί κάποια να προσέξει ότι η πρόταση στην κορυφή της αφίσας («Ήξερες ότι») είναι με κόκκινα γράμματα και τραβά την προσοχή. Πρόκειται, λοιπόν, για μια ενημερωτική αφίσα που θέλει να μεταφέρει -γνώση στους θεατές της. Με κόκκινα γράμματα (αν και όχι τόσο φωτεινά), εμφανίζεται επίσης ο φορέας της γνώσης κάτω χαμηλά στην αφίσα: το «κίνημα» «αφήστε με να ζήσω!». Η αφίσα θέτει μια ερώτηση και ταυτόχρονα δίνει απαντήσεις που υπογραμμίζουν τον κύριο σκοπό της, δηλαδή τη διαδικασία της διδασκαλίας, με κόκκινα στοιχεία. Ακριβώς στη δεύτερη σειρά («Στο αγέννητο παιδί»), σε αντίθεση με το μαύρο φόντο της αφίσας (μπορούμε ίσως να φανταστούμε ότι το μαύρο φόντο είναι η μήτρα), με άσπρα κεφαλαία γράμματα διαπιστώνουμε μια επονομασία για το έμβρυο των δέκα εβδομάδων, που πλέον γίνεται «αγέννητο παιδί». Ενώ είναι εμφανής και η χρωματική αναλογία, αφού με λευκή γραμματοσειρά παρουσιάζονται η φράση «Στο αγέννητο παιδί» και η φράση κάτω «Διάλεξε τη ζωή». Οι προωθητές της καμπάνιας μας καλούν ‒εμάς, τους θεατές‒ να διαλέξουμε τη ζωή μέσω του «αγέννητου παιδιού», με τα ίδια άσπρα κεφαλαία γράμματα. Το λευκό, σύμβολο της αγνότητας, λοιπόν, που έρχεται σε έντονη αντίθεση με το μαύρο πλαίσιο της αφίσας, συμβολίζει και τη ζωή.

Όμως, κυρίως η ρητορική τους φανερά αντιστρέφει το νόημα της επιλογής ‒ιδιαίτερα δημοφιλούς στα φεμινιστικά κινήματα για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα (Browner, 2016· Samerski, 2016)‒, αφού θέλουν να μας διδάξουν, αντί να επιλέγουμε την έκτρωση, να επιλέγουμε τη ζωή. Μολοντούτο, ποια είναι αυτά τα πράγματα που δεν γνωρίζουμε και που το «κίνημα» θέλει να μας διδάξει; Στους αιωρούμενους κύκλους αριστερά («από τη 18η μέρα ΚΤΥΠΑ η ΚΑΡΔΙΑ;» και «από την 42η μέρα ανιχνεύονται ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΑ κύματα;»), αποκτούμε «γνώση» για τις οργανικές λειτουργίες του εμβρύου τη 18η μέρα και την 42η μέρα. Η καρδιά και τα εγκεφαλικά κύματα γράφονται με κεφαλαία γράμματα, ίσως επειδή ο παραγωγός της αφίσας θέλει αυτοί που θα επιλέξουν τη ζωή να χρησιμοποιήσουν πρώτα την καρδιά τους και μετά το μυαλό τους. Πρόκειται, προφανώς, για ένα μείγμα συναισθήματος και ορθολογικότητας. Στον αιωρούμενο κύκλο δεξιά μαθαίνουμε ότι την 8η εβδομάδα όλα τα όργανα έχουν δημιουργηθεί, και εδώ είναι σημαντικό να τονίσω τη χρήση του ρήματος «δημιουργούμαι», και όχι, για παράδειγμα, του ρήματος «αναπτύσσομαι». Η χρήση της Παθητικής Φωνής θυμίζει επίσης τον Θεό ως τον δημιουργό του «παιδιού» και μας απομακρύνει από την επιστημονική διαδικασία της ανάπτυξης. Και τελικά, στον αιωρούμενο κύκλο κάτω δεξιά υπάρχει το μήνυμα του πόνου. Το έμβρυο αισθάνεται πόνο από τη 10η εβδομάδα, και η αίσθηση του πόνου με κεφαλαία γράμματα τελειώνει τη διδακτική διαδικασία. Όσα συμβαίνουν στο έμβρυο τη 18η ημέρα, την 42η ημέρα, την 8η εβδομάδα και τη 10η εβδομάδα, όλα είναι πριν από το επιτρεπτό όριο των 12 εβδομάδων, που προβλέπει ο Ν. 1609/1986. Και αν δεν έχεις πειστεί από την καρδιά, τα εγκεφαλικά κύματα και τα όργανα, να ξέρεις ότι θα κάνεις κάποιον να πονέσει. Όλα τα μηνύματα βρίσκονται στο εσωτερικό μικρών κύκλων παρόμοιων με τον αμνιακό σάκο που φιλοξενεί το έμβρυο. Πού, όμως, συμβαίνουν όλα αυτά τα πράγματα; Στο μαύρο φόντο της αφίσας ή κάπου αλλού; Δεν υπάρχει απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Δεν υπάρχει κανένα άτομο ‒φορέας της μήτρας‒ στην εικόνα. Φαίνεται έτσι ότι το «κίνημα» κατά των εκτρώσεων δεν δίνει καθόλου χώρο στα άτομα που εγκυμονούν και ότι για τους υποστηρικτές του «αφήστε με να ζήσω!» το σημείο-έμβρυο δεν χρειάζεται το άτομο που το κυοφορεί, για να αποκτήσει νόημα και να επενδυθεί με περιεχόμενο, καθώς ο απώτερος στόχος του «αφήστε με να ζήσω!» είναι τα άτομα που κυοφορούν να μην αποφασίζουν τα ίδια, αλλά κάποιος άλλος για αυτά, όπως, για παράδειγμα, ο πατέρας φίλαθλος, ο παπάς, ο βουλευτής, ο υπουργός, ο ευρωβουλευτής, ο δικαστής, το κράτος.

Θεσμικά αντανακλαστικά

Αναμφίβολα, η καμπάνια του Μετρό συνάντησε πλήθος αντιδράσεων στα κοινωνικά δίκτυα και αλλού. Τελικά, ο υπουργός Μεταφορών μετά τη δημόσια κατακραυγή ζήτησε από τη διαχειρίστρια εταιρεία Αττικό Μετρό να αφαιρέσει αμέσως τις αφίσες, ενώ είναι ενδιαφέρον να δούμε τι υποστήριξε σε απόσπασμα της ανακοίνωσής του προς το κοινό:

… Η καμπάνια που ξεκίνησε σήμερα εναντίον των αμβλώσεων, για την οποία το αρμόδιο υπουργείο και η κυβέρνηση δεν είχαν την παραμικρή ενημέρωση, ανεξάρτητα από την προσωπική άποψη που δικαιούται ο καθένας να έχει, στρέφεται εναντίον ενός απολύτως κατοχυρωμένου και αναμφισβήτητου δικαιώματος των γυναικών. Οι καμπάνιες που γίνονται στους δημόσιους χώρους δεν πρέπει να διχάζουν την κοινή γνώμη, ούτε ασφαλώς να προσβάλουν γυναίκες που έχουν αναγκαστεί να κάνουν μια τέτοια δύσκολη επιλογή στη ζωή τους… (LIFO, 2020).

Κατά την άποψή μου, η προαναφερθείσα ανακοίνωση του υπουργού Μεταφορών είναι βαθιά προβληματική, ακόμα κι αν ξεκάθαρα αναφέρεται το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα των γυναικών. Ο υπουργός Μεταφορών, καταρχάς, μας ενημερώνει ότι το υπουργείο και η κυβέρνηση δεν είχαν καμία σχετική ενημέρωση, και παράλληλα αναφέρει ότι, ανεξάρτητα από την προσωπική άποψη που δικαιούται καθένας να έχει, η καμπάνια αυτή στρέφεται εναντίον ενός κατοχυρωμένου και αναμφισβήτητου δικαιώματος των γυναικών. Ο υπουργός, όμως, στη συνέχεια φαίνεται να συνδέει το δικαίωμα της επιλογής των γυναικών να έχουν μια ασφαλή έκτρωση με μια εξαναγκαστική απόφαση. Τα άτομα που έχουν εμμηνόρροια, όμως, δεν προσβάλλονται επειδή η καμπάνια υπενθυμίζει μια βεβιασμένη-δύσκολη απόφαση που ίσως πάρουν. Η καμπάνια τα προσβάλλει επειδή το κύριο μήνυμά της είναι ότι αυτά δεν έχουν δικαίωμα στο σώμα τους και, όταν εγκυμονούν, πρέπει να είναι απλώς και μόνο μια μήτρα που φιλοξενεί το θαύμα της ζωής, καθώς όχι μόνο τα ίδια δεν εμφανίζονται πουθενά στην αφίσα, αλλά και το αδιαμφισβήτητο δικαίωμά τους να επιλέξουν την ασφαλή έκτρωση αντικαθίσταται από τη μία και μοναδική επιλογή που προτείνει η αφίσα: την επιλογή της ζωής. Και τελικά, από πού προκύπτει ότι είναι εξαναγκαστική ή και δύσκολη αυτή η απόφαση; Η δήλωση του υπουργού,¹² πέρα από το να αποσυνδέει την κυβέρνηση και το υπουργείο από αυτή τη διαφημιστική καμπάνια, αναπαράγει την ενοχοποίηση και τον στιγματισμό των γυναικών, που αποτελεί μια διαχρονική αναπαράσταση και, σύμφωνα με τη Βουγιούκα (2020), έχει ως στόχο να περιορίσει ή να διακόψει την πρόσβαση των γυναικών στα δικαιώματά τους.

Η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, εν συνεχεία, ανάρτησε την ακόλουθη ανακοίνωση στη σελίδα της στο facebook στις 13/1/2020:

Το νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της κάθε γυναίκας στην άμβλωση είναι αδιαμφισβήτητο. Επικροτούμε την απόφαση του υπουργού Υποδομών και Μεταφορών, κυρίου Καραμανλή, να αποσύρει τη συγκεκριμένη καμπάνια από τους σταθμούς του Μετρό. Η πληροφόρηση και η ευαισθητοποίηση του κοινού οφείλουν να βασίζονται στον σεβασμό, στην αντικειμενικότητα και την υπευθυνότητα.¹³

Προσωπικά, θα ήθελα να δω κάτι παραπάνω: Θα ήθελα η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής να αποδομήσει την αφίσα και να κατακρίνει τους εμπνευστές της, και όχι να επικροτήσει τον υπουργό Μεταφορών για την ανακοίνωσή του. Θα ήθελα, επίσης, ο επίσημος θεσμικός φορέας που ασχολείται με την ισότητα των φύλων να πάρει επίσημη θέση και για το από 4/2/2020 Δελτίο Τύπου της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, που έπειτα από όλα όσα διαδραματίστηκαν ορίζει την εκούσια έκτρωση ως φόνο (Εκκλησία της Ελλάδος, 2020).

Με δεδομένο, επίσης, ότι ο ρόλος της Γενικής Γραμματείας είναι ο σχεδιασμός, η υλοποίηση και η παρακολούθηση της εφαρμογής των πολιτικών για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών σε όλους τους τομείς, εκτός από να επικροτεί Υπουργούς, οφείλει να ασκεί και κριτική σε αυτούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί συγκεκριμένη εγκύκλιος του Υπουργείου Παιδείας (ΥΠΑΙΘ, 2020) με την οποία ενημερώνονταν οι αρμόδιες Διευθύνσεις Εκπαίδευσης της Αττικής και κατ’ επέκταση όλα τα σχολεία της εν λόγω περιφέρειας για εκδήλωση της Πανελλήνιας Ένωσης Γονέων «Η Χριστιανική Αγωγή», σωματείου-μέλους του «αφήστε με να ζήσω!», δηλαδή για την ημερίδα με τίτλο «Σύγχρονη Παιδεία και Ελληνορθόδοξη Παράδοση», που διοργανώθηκε στις 9/2/2020 στην Αθήνα στο ξενοδοχείο «Caravel», κατά την οποία, ανάμεσα σε άλλα, οι παρευρισκόμενοι θα συζητούσαν για την αξία της οικογένειας καθώς και για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση.¹⁴ Η ημερίδα αυτή ξεσήκωσε τις φεμινιστικές και ΛΟΑΤΚΙ+ ομάδες καθώς και λοιπές ομάδες και σωματεία σε διαμαρτυρίες κατά της συστηματικής προσπάθειας κοινωνικής οπισθοδρόμησης με τις ευλογίες της πολιτείας.¹⁵ Φυσικά, μετά την κατακραυγή και η εγκύκλιος, όπως και η αφίσα, αποσύρθηκε.

Όσα ανέφερα ως τώρα είναι μερικά από τα γεγονότα, τις πρακτικές, τις υλικότητες, τους λόγους που συμβαίνουν παράλληλα. Το παραπάνω πλαίσιο αποδεικνύει ότι υπάρχει μια συνεχής διαπραγμάτευση, ένας ανοιχτός αγώνας για κάτι που υποτίθεται πως έχει «αλλάξει» στο παρελθόν και όλοι το παραδέχονται. Επιβεβαιώνονται έτσι οι φεμινίστριες στη Δίνη, που έγραφαν ότι

… [η] απαίτηση των γυναικών να ελέγχουν οι ίδιες το κορμί τους θέτει σε αμφισβήτηση τα θεμέλια της καταπίεσής τους. Κανείς δεν θα τους παραχωρήσει αυτό το δικαίωμα οικειοθελώς. Οι αγώνες τους δεν θα σταματήσουν ποτέ… (Δίνη, σελ. 28).

Το έμβρυο πάει Ευρωκοινοβούλιο

Εν έτει 2021, η συζήτηση σχετικά με τις αμβλώσεις ήρθε ξανά στο προσκήνιο, αυτή τη φορά με αφορμή ψήφο του ευρωβουλευτή της ΝΔ Στέλιου Κυμπουρόπουλου στο Ευρωκοινοβούλιο. Όπως ο ίδιος υποστήριξε, όταν το θέμα ήρθε στη δημοσιότητα, η ψήφος του, τελικά, δεν ήταν κατά του δικαιώματος των γυναικών στην άμβλωση, που ο ίδιος «σέβεται απόλυτα» και αναγνωρίζει, ειδικότερα όταν μια γυναίκα δεν έχει δώσει τη συγκατάθεσή της σε κάτι τέτοιο. Αλλά όπως αναφέρεται στην εφημερίδα Η Καθημερινή,

… [ή]ταν ένα συνολικά [sic] ψήφισμα για τα δικαιώματα του παιδιού, αυτό ψηφίζαμε. Όταν το παιδί βρίσκεται στη μήτρα της μητέρας, όταν είναι μικρό, δεν έχει τη δύναμη να μιλήσει, δεν πρέπει να μιλήσουμε και εμείς για αυτό; […] Αυτό όμως που πρέπει να γίνει ξεκάθαρο είναι ότι δεν ψήφισα και δεν θα ψήφιζα κάτι που αφαιρεί το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος των γυναικών […]. Θεωρώ ότι, ναι, υπάρχει το δικαίωμα στην άμβλωση, και δεν είμαι κατά. Αλλά θέλω να δώσω και το δικαίωμα και στο παιδί που δεν μπορεί να μιλήσει. Και θέλω να το συζητήσουμε. Θέλω να υπάρχει και αυτό το δικαίωμα, ως δικαίωμα… (Καθημερινή, 2021α).

Κατά την άποψή μου, οι δηλώσεις του ευρωβουλευτή δεν αντηχούν παράξενα για τα ελληνικά πατριαρχικά δεδομένα, και ο Κυμπουρόπουλος, όπως έχει ήδη γίνει ορατό, δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που αποφάσισε να μιλήσει για το «παιδί» που δεν μπορεί να μιλήσει και για το λόγο αυτόν πρέπει να μιλήσουν εκείνοι για λογαριασμό του, εννοώντας ουσιαστικά το έμβρυο που κάποιο άλλο άτομο κυοφορεί, και όχι οι ίδιοι. Το κόμμα της ΝΔ, στους κόλπους του οποίου εντάσσεται ο ευρωβουλευτής, με ανακοίνωσή του δήλωσε βέβαια ότι «η ΝΔ έχει ξεκάθαρη θέση, σταθερά και διαχρονικά, για το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση. Το θέμα αυτό έχει λυθεί για την ελληνική κοινωνία εδώ και δεκαετίες» (Καθημερινή, 2021β). Στην ίδια ανακοίνωση αναφέρεται ότι «είναι προφανές ότι η ψήφος του ευρωβουλευτή, κυρίου Στέλιου Κυμπουρόπουλου, δεν εκφράζει το κόμμα και τον πρόεδρό του» (Καθημερινή, 2021β).

Για τη Χάραγουεϊ (Haraway, 2004, σελ. 87), το ερώτημα « ποιος μιλά για το έμβρυο;» είναι λάθος, καθώς στηρίζεται σε μια πολιτική σημειωτική της αναπαράστασης. Αυτό κάνει το έμβρυο μόνιμα βουβό, να χρειάζεται για πάντα κάποιον να μιλήσει αντ’ αυτού, χωρίς τη δυνατότητα να τον αποσύρει. Το έμβρυο χρειάζεται αντιπρόσωπο, και αυτός ακριβώς είναι ο ρόλος όσων είναι κατά των εκτρώσεων. Η Χάραγουεϊ συνεχίζει και υποστηρίζει ότι η διαδικασία της αντιπροσώπευσης απαιτεί μια απόσταση, έναν τρόπο αποσύνδεσης:

… Οι αντιπροσωπευόμενοι πρέπει να απεμπλακούν από συλλογιστικές και μη συλλογιστικές συνδέσεις, που τους περιβάλλουν και τους συγκροτούν, και να επανεγκατασταθούν στο χώρο δικαιοδοσίας του αντιπροσώπου. Πράγματι, η συνέπεια αυτής της μαγικής επέμβασης είναι ότι αποδυναμώνει εκείνους ακριβώς ‒εν προκειμένω, την έγκυο γυναίκα‒ […] που είναι «κοντά» στο «φυσικό» αντικείμενο το οποίο αναπαρίσταται τώρα… (Haraway, 2004, σελ. 87, δική μου μετάφραση).

Με τον τρόπο αυτόν, το άτομο που εγκυμονεί, ως το περιβάλλον, αποδυναμώνεται και αποστασιοποιείται. Όμως, το έμβρυο δεν είναι αυθύπαρκτο, όσο κι αν έτσι το αντιμετωπίζουν τα «κινήματα» κατά των εκτρώσεων, και επ’ ουδενί λόγω δεν μπορούν όσοι είναι κατά των εκτρώσεων να μιλήσουν για αυτό χωρίς ταυτόχρονα να μιλάνε και για το άτομο που εγκυμονεί, χωρίς ταυτόχρονα να θίγουν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματός μας.

Συμπεράσματα

Υποσχέθηκα ότι θα παρουσιάσω μερικούς από τους τρόπους με τους οποίους κάποιοι μιλούν για τις εκτρώσεις και για το έμβρυο στην ελληνική δημόσια σφαίρα και συντελούν στην «επιχειρούμενη κοινωνική οπισθοδρόμηση». Πρώτα, παρουσίασα πολύ συνοπτικά την ιστορία γύρω από την ψήφιση του Ν. 1609/1986, ο οποίος, παρά την αντίθεση της Εκκλησίας, έγινε πραγματικότητα έπειτα από πολλούς αγώνες των γυναικών στις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Ο νόμος αυτός ψηφίστηκε από όλα τα κόμματα που τότε ήταν στο ελληνικό Κοινοβούλιο εκτός από ένα, τη ΝΔ, που σήμερα υποστηρίζει ότι ως κόμμα είναι διαχρονικά υπέρ του δικαιώματος αυτού. Θεώρησα επίσης σημαντικό να αναδείξω το γεγονός ότι η διασύνδεση της Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής με την Ισότητα των Φύλων μέσω της αλλαγής της ονομασίας και των αρμοδιοτήτων της Γενικής Γραμματείας Ισότητας Φύλων φανερώνει επιπλέον το πώς γίνεται αντιληπτά το κοινωνικό φύλο, η φυλή και η σεξουαλικότητα στην άσκηση πολιτικής της παρούσας κυβέρνησης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ν. 4659/2020, από τον οποίο προκύπτει το ότι η οικογενειακή μέριμνα περιορίζεται στην ελληνική οικογένεια, αφού οι όροι που μπαίνουν για διάφορα επιδόματα αποκλείουν τους πολίτες τρίτων χωρών οι οποίοι ζουν χρόνια στην Ελλάδα. Στην ίδια συγκυρία, είχε ήδη στηθεί μια πολυμέτωπη προσπάθεια να θιγεί το νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα σε ασφαλή άμβλωση, με την ανακήρυξη της πρώτης Κυριακής μετά τα Χριστούγεννα ως ημέρας αφιερωμένης στο «αγέννητο παιδί» και με τις δημόσιες τοποθετήσεις στον πρώτο εορτασμό της. Δύο παραδείγματα ξεχώρισα ως ιδιαίτερα σημαντικά: Το πρώτο είναι το άρθρο στην Sportime, στο οποίο εμπλέκονται το δημογραφικό ζήτημα, οι εκτρώσεις και οι έμφυλοι ρόλοι. Αν και ο τρόπος που έγινε αυτό είναι αρκετά συγκεχυμένος, εντούτοις, ο συγγραφέας του άρθρου εκτός από τις συνέπειες στη δημογραφική πολιτική τονίζει ότι θύμα της πρακτικής των εκτρώσεων είναι και εκείνος ο τύπος της αρρενωπότητας, ο ετεροφυλόφιλος άντρας-φίλαθλος, που ενδιαφέρεται για την πληθυσμιακή ευρωστία της χώρας του και πλήττεται, όσο συνεχίζεται η πρακτική των εκτρώσεων. Ο συγγραφέας επίσης, χρησιμοποιεί ανυπόστατα στατιστικά στοιχεία και περιγράφει τις εκτρώσεις ως τον κινητήριο μοχλό μιας βιομηχανίας που ζει από τους θανάτους των «παιδιών», αντί να ζει από τις γεννήσεις αυτών. Ακριβώς την ίδια περίοδο βουλευτής της ΝΔ ‒ο νυν υπουργός Υγείας‒, χωρίς επίσης να μας αποκαλύπτει τις πηγές του για τα στατιστικά στοιχεία που παραθέτει, προτείνει, στην ουσία, ως μέσο για να περιοριστούν οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και κατ’ επέκταση και οι εκτρώσεις, να μπαίνει στις γυναίκες με τη συνδρομή της πολιτείας ένα ηθικό δίλημμα ή προβληματισμός, προκειμένου αυτές ελεύθερα να αποφασίζουν υπέρ της ζωής, χωρίς ωστόσο να αναφέρει πώς τα ηθικά διλήμματα, κοινώς οι τύψεις, η ντροπή και ο προβληματισμός, θα οδηγήσουν σε μια ελεύθερη απόφαση και με ποιους τρόπους η πολιτεία θα συνδράμει προς αυτή την απόφαση. Ο νυν υπουργός Υγείας δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι, για τον ίδιο, οι γυναίκες δεν μπορούν να αποφασίσουν μόνες τους για το σώμα τους και τον εαυτό τους. Η συντονισμένη προσπάθεια της «επιχειρούμενης κοινωνικής οπισθοδρόμησης» κορυφώθηκε με την καμπάνια στο Μετρό του «κινήματος» «αφήστε με να ζήσω!». Έτσι, η συζήτηση για τις αμβλώσεις έλαβε άλλες διαστάσεις. Όπως προσπάθησα να αναδείξω, το «κίνημα» αυτό έχει αναπτύξει τις στρατηγικές διάδοσης των επιχειρημάτων του, και πέρα από τη χριστιανική ηθική, χρησιμοποιούν μια πολυμεθοδική προσέγγιση που συνεπικουρείται από την «αντικειμενικότητα» της επιστήμης καθώς και από τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών. Το «κίνημα», με την καμπάνια του στο Μετρό, καθιστά το έμβρυο ορατό από αόρατο που είναι στο γυμνό μάτι, και το επενδύει με διαφορετικά νοήματα, ενώ ξεκάθαρα προσδίδει στο έμβρυο χαρακτηριστικά προσωπικότητας και του αναγνωρίζει συγκεκριμένα δικαιώματα που, κατά την άποψη των υποστηρικτών του «κινήματος», υπερισχύουν των δικαιωμάτων των ατόμων που το κυοφορούν. Η ίδια η εικόνα μάς δίνει στοιχεία για το ποια συγκεκριμένα μωρά επιθυμεί το κίνημα να γεννηθούν προκειμένου να διαιωνιστεί το ελληνορθόδοξο έθνος. Η αφίσα του έχει σκοπό να μας διδάξει πράγματα που το «κίνημα» θεωρεί ότι δεν γνωρίζουμε και μας καλεί να διαλέξουμε τη ζωή. Αυτή είναι η μόνη επιλογή που έχει το άτομο το οποίο εγκυμονεί. Είναι άμεσα ορατό και από την αφίσα αυτή καθαυτή ότι δεν ενδιαφέρονται για το άτομο που φέρει τη μήτρα, καθώς αυτό δεν εμφανίζεται στην αφίσα, υπονοώντας έτσι ότι το έμβρυο είναι αυθύπαρκτο. Η καμπάνια αυτή προκάλεσε την αντίδραση του υπουργού Μεταφορών, την οποία επικρότησε η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής. Ωστόσο, η δήλωση του υπουργού κατά βάση αναπαρήγαγε την ενοχοποίηση και τον στιγματισμό των γυναικών. Σε κάθε περίπτωση, η Γενική Γραμματεία δεν έκανε καμία παρέμβαση όταν η Εκκλησία, λίγες μέρες μετά και εξαιτίας όλων όσα προηγήθηκαν, χαρακτήρισε την έκτρωση ως φόνο. Ούτε, επίσης, έγινε καμία παρέμβαση για την εγκύκλιο που έστειλε το Υπουργείο Παιδείας σε σχολεία της Αττικής, με την οποία προσκαλούσε μαθητές και καθηγητές να παρακολουθήσουν εκδήλωση της «Χριστιανικής Αγωγής», ένωσης-μέλους του «αφήστε με να ζήσω!». Τέλος, θεώρησα ιδιαίτερης σημασίας την παρέμβαση του ευρωβουλευτή της ΝΔ Κυμπουρόπουλου, ο οποίος δήλωσε ξεκάθαρα ότι μιλά εκ μέρους του εμβρύου, καθώς θέλει ‒κατά τρόπο ανάλογο με το δικαίωμα των γυναικών στην αυτοδιάθεση του σώματός τους‒ να έχει και το έμβρυο δικαιώματα. Και η παρέμβαση αυτή έχει στόχο να αποδυναμωθεί το άτομο που εγκυμονεί. Όλα όσα περιέγραψα στο κείμενό μου δημιουργούν ένα συγκεκριμένο καθεστώς αλήθειας, που θέλει σημεία όπως το εγκυμονούν σώμα, το έμβρυο, η οικογένεια, η γυναίκα, ο άντρας να επενδύονται με συγκεκριμένα νοήματα, τα οποία μάς δίνουν όψεις της ελληνικής πραγματικότητας. Ως μόνα σημεία αποσύνδεσης από αυτή την «επιχειρούμενη κοινωνική οπισθοδρόμηση» (Βουγιούκα, 2020) θεωρώ τις αντιδράσεις των κινημάτων και των ανθρώπων που αντιστέκονται στον σκοταδισμό και στην καθιέρωση των συγκεκριμένων προτύπων, τα οποία μια σειρά από διαφορετικούς δρώντες θέλει να επιβάλει στη ζωή μας και στο σώμα μας.

Σημειώσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Βουγιούκα, Α. (2020). «Αμφισβητώντας το δικαίωμα των γυναικών στην αυτοδιάθεση του σώματός τους: Το παράδειγμα της άμβλωσης», φεμινιστιqά-feministiqa, 3, διαθέσιμο στο: https://feministiqa.net/amfisvitontas-to-dikaioma-ton-gynaikon-stin-amvlosi/ (τελευταία πρόσβαση: 06/3/2022).

Αφιέρωμα «1976-1986. Έκτρωση, το χρονικό μιας διεκδίκησης», Δίνη Φεμινιστικό Περιοδικό 1, (σσ. 8-41), διαθέσιμο στο: https://notafeministproject.gr/timeline/1986/322 (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (1986). ΦΕΚ Α΄ 86/3.7.1986. Νόμος 1609/1986, Τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης και προστασία της υγείας των γυναικών και άλλες διατάξεις.

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (2020). ΦΕΚ Α΄ 21/3-2-2020. Νόμος υπ’ αριθμ. 4655. Επίδομα γέννησης και λοιπές διατάξεις.

Martin, E. (2006). «Το ωάριο και το σπερματοζωάριο: Πώς η επιστήμη έπλασε ένα ειδύλλιο βασισμένο στους στερεοτυπικούς ανδρικούς και γυναικείους ρόλους» (μτφρ. Π. Μαρκέτου), στο Α. Αθανασίου (επιμ.). Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική. Νήσος, σσ. 313-334.

Χαλκιά, Α. (2007). Το άδειο λίκνο της δημοκρατίας. Σεξ, έκτρωση και εθνικισμός στην σύγχρονη Ελλάδα (μτφρ. Μ. Καστανάρα). Αλεξάνδρεια.

Ξενόγλωσση

Åsberg, C. (2007). “The arena of the body: The cyborg and feminist views on biology,” στο R. Buikema ‒ I. Van Der Tuin (επιμ.). Doing Gender in Media Art and Culture. Routledge, σσ. 24-38.

Browner, C.H. (2016). “Reproduction. From Rights to Justice?” στο L. Disch ‒ M. Hawkesworth (επιμ.). The Oxford Hanbook of Feminist Theory. Oxford University Press, σσ. 803-831.

Haraway, D. (2004). The Haraway Reader. Routledge.

Haraway, D. (2018). “Fetus,” στο D. Haraway, Modest-Witness@ Second Millennium. FemaleMan-Meets-OncoMouse: feminism and technoscience. Routledge, σσ. 173-212.

Rose, G. (2016). Visual Methodologies. An Introduction to Researching with Visual Materials. Sage Publications.

Samerski, S. (2016). “Pregnancy, Personhood, and the making of the fetus,” στο D. Lisa ‒ M. Hawkesworth (επιμ.). The Oxford Hanbook of Feminist Theory. Oxford University Press, σσ. 699-720.

Snow, D. ‒ Soule, S. ‒ Kriesi, H. (2004). “Mapping the terrain,” στο D. Snow ‒ S. Soule ‒ H. Kriesi (επιμ.). The Blackwell Companion to Social Movements. Blackwell Publishing, σσ. 3-16.  

Πηγές από το Διαδίκτυο

«αφήστε με να ζήσω!» (15/9/2019). «Ημέρα “αγέννητου παιδιού”», διαθέσιμο στο: https://www.afistemenaziso.gr/texts/theological/sygxrona/imera-agennitou-pediou (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«αφήστε με να ζήσω!» (χ.ε). «Σκοπός», διαθέσιμο στο: https://afistemenaziso.gr/genika/skopos (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«αφήστε με να ζήσω!» (14/1/2020). «Δελτίο Τύπου του κινήματος “Αφήστε με να ζήσω!” για την αφίσα στο ΜΕΤΡΟ», διαθέσιμο στο: https://afistemenaziso.gr/texts/epikairotita/deltio-typou-tou-kinimatos-afiste-me-na-ziso-gia-tin-afisa-sto-metro (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«αφήστε με να ζήσω!» (16/01/2020). «Απάντηση του Κινήματος “Αφήστε με να ζήσω!” στα ELLINIKA HOAXES», διαθέσιμο στο https://www.afistemenaziso.gr/texts/epikairotita/apantisi-tou-kinimatos-afiste-me-na-ziso-sta-ellinika-ioaxes (6/3/2022).

Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (χ.ε), διαθέσιμο στο: https://isotita.gr/systasi-skopos-antikeimeno/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Δασκαλοπούλου, Ν. ‒ Τζιαντζή, Α. (23/7/2017). «Ο πελαργός με τα…χρυσά αυγά», Εφημερίδα των Συντακτών, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/themata/thema-tis-efsyn/118197_o-pelargos-me-ta-hrysa-ayga (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Επίσημος Ιστότοπος της Εκκλησίας της Ελλάδος: Εγκύκλιοι της Ιεράς Συνόδου (9/7/2019). «Περί του Κινήματος υπέρ της ζωής και εναντίον των εκτρώσεων “αφήστε με να ζήσω” καί της καθιερώσεως ημέρας αφιερωμένης εις την προστασίαν του Αγεννήτου Παιδιού», διαθέσιμο στο: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/egyklioi.asp?id=2567&what_sub=egyklioi (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Επίσημος Ιστότοπος της Εκκλησίας της Ελλάδος: Εγκύκλιοι της Ιεράς Συνόδου (4/2/2020). «Οι αποφάσεις της ΔΙΣ για τον μήνα Φεβρουάριο», διαθέσιμο στο: http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/holysynod.asp?id=2596&what_sub=d_typou (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Εκκλησία Online (26/2/2020). «Η ημερίδα “Σύγχρονη παιδεία και ελληνορθόδοξη παράδοση” ‒ Τα πορίσματα», διαθέσιμο στο: https://www.ekklisiaonline.gr/nea/i-imerida-sygchroni-pedia-ke-ellinorthodoxi-paradosi-ta-porismata/ (6/3/2022).

Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ελ.Ε.Δ.Α.) (2020). «Δελτίο Τύπου για τους περιορισμούς εις βάρος αλλοδαπών και Ρομά στη χορήγηση κοινωνικών επιδομάτων: Διακρίσεις που προσβάλλουν θεμελιώδη δικαιώματα και δυσχεραίνουν την κοινωνική ένταξη», διαθέσιμο στο: https://www.hlhr.gr/δτ-ελεδα-για-τους-περιορισμούς-εις-βάρ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

ELLINIKA HOAXES (13/1/2020). «Ψευδείς οι ισχυρισμοί της καμπάνιας κατά των αμβλώσεων», διαθέσιμο στο: https://www.ellinikahoaxes.gr/2020/01/13/abortion-claims-debunked/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

ELLINIKA HOAXES (22/1/2020). «Αναλυτική ανασκόπηση των “επιστημονικών” ισχυρισμών για την ανάπτυξη των εμβρύων και τις εκτρώσεις», διαθέσιμο στο: https://www.ellinikahoaxes.gr/2020/01/22/fetal-development-and-abortions-review/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Τρίτη υποβάθμιση της ΓΓ Ισότητας από την κυβέρνηση Μητσοτάκη» (14/1/2021), Εφημερίδα των Συντακτών, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/node/276896 (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Κάλεσμα διαμαρτυρίας στο “Caravel” κατά παραθρησκευτικής εκδήλωσης» (9/2/2020). Εφημερίδα των Συντακτών, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/230546_kalesma-diamartyrias-sto-caravel-kata-parathriskeytikis-ekdilosis (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Θαλασσινός, Ι. (2017). «Φάκελος εκτρώσεις (1986 – 2016)», «Αφήστε με να ζήσω!», διαθέσιμο στο: https://afistemenaziso.gr/texts/legal/legal/fakelos-ektroseis-1986-2016 (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Βιομηχανία καισαρικών στην Ελλάδα» (27/1/2007), Η Καθημερινή, διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/society/275733/viomichania-kaisarikon-stin-ellada/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Τι απαντά ο Στέλιος Κυμπουρόπουλος για την ψήφο κατά των αμβλώσεων» (16/3/2021α), Η Καθημερινή, διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/politics/561296740/ti-apanta-o-stelios-kympoyropoylos-gia-tin-psifo-kata-ton-amvloseon/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«ΝΔ: Η ψήφος του Στέλιου Κυμπουρόπουλου δεν μας εκφράζει» (16/3/2021β), Η Καθημερινή, διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/politics/561296632/nd-i-psifos-toy-stelioy-kympoyropoyloy-den-mas-ekfrazei/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Kaur, H. (9/12/2021). “A viral image of a Black fetus is highlighting the need for diversity in medical illustrations,” CNN-Health, διαθέσιμο στο: https://edition.cnn.com/2021/12/09/health/black-fetus-medical-illustration-diversity-wellness-cec/index.html (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Krithari E. (9/7/2021). «Παραγωγή μωρών σε ακαθόριστα όρια: Η μεγάλη ελληνική αγορά γονιμότητας», BalkanInsight, διαθέσιμο στο: https://balkaninsight.com/2021/07/09/making-babies-pushing-boundaries-the-great-greek-fertility-market/?lang=el (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Αποσύρεται η αφίσα κατά των αμβλώσεων από το Μετρό ‒ Υπουργική εντολή» (13/01/2020), LIFO, διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/now/greece/aposyretai-i-afisa-kata-ton-ambloseon-apo-metro-ypoyrgiki-entoli (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

«Σε ψευδή δεδομένα βασίστηκαν οι αφίσες κατά των αμβλώσεων στο Μετρό» (14/1/2020), Τα Νέα, διαθέσιμο στο: https://www.tanea.gr/2020/01/14/greece/se-pseydi-dedomena-vasistikan-oi-afises-kata-ton-amvloseon-sto-metro/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Orie, A. (19/1/2022). “The creator of the viral Black fetus image will have his illustrations published in a book,” CNN-Health, διαθέσιμο στο: https://edition.cnn.com/2022/01/13/health/chidiebere-ibe-medical-illustrations-published-nigeria-spc-intl/index.html (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Παυλίδης, Λ. (29/12/2019). «Ημέρα του αγέννητου παιδιού: 350.000 εκτρώσεις στην Ελλάδα!» Sportime, διαθέσιμο στο: https://www.sportime.gr/extratime/koinonia/imera-tou-agennitou-pediou-350-000-ektrosis-stin-ellada/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Πλεύρης, Θ. (30/12/2019). «Περί εκτρώσεων ο λόγος…» ΣΚΑΪ, διαθέσιμο στο: https://www.skai.gr/news/opinions/peri-ektroseon-o-logos (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Τερζής Δ. (15/3/2017). «Τα ιδιωτικά μαιευτήρια επιμένουν στην καισαρική», Εφημερίδα των Συντακτών, διαθέσιμο στο: https://www.efsyn.gr/ellada/ygeia/103319_ta-idiotika-maieytiria-epimenoyn-stin-kaisariki (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων (2020). «Αιτιολογική Έκθεση στο σχέδιο νόμου «Επίδομα γέννησης και λοιπές διατάξεις». Προς τη Βουλή των Ελλήνων», διαθέσιμο στο: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/2f026f42-950c-4efc-b950-340c4fb76a24/epidoma-genisis-olo.pdf (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).

Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (28/1/2020). «Ενημέρωση σχετικά με την ημερίδα “Σύγχρονη Παιδεία και Ελληνορθόδοξη Παράδοση” της Πανελλήνιας Ένωσης Γονέων “Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ” για εκπαιδευτικούς ΠΕ και ΔΕ και για μαθητές/τριες Λυκείων της Περιφέρειας Αττικής, Φεβρουάριος 2020, σχ. έτ. 2019-2020», διαθέσιμο στο: https://thepressproject.gr/to-ypourgio-pedias-kali-tous-mathites-na-symmetaschoun-se-imerida-parathriskeftikis-organosis/ (τελευταία πρόσβαση: 6/3/2022).