Femicide/ Feminicidio/ Γυναικοκτονία: Lingua feminista και το διαρκές αίτημα για μια αξιοβίωτη ζωή

Femicide/ Feminicidio/ Γυναικοκτονία: Lingua feminista και το διαρκές αίτημα για μια αξιοβίωτη ζωή

Άννα Βουγιούκα

Περίληψη

Femicide/feminicidio/γυναικοκτονία

Όποτε η γλώσσα και οι όροι που χρησιμοποιούμε, για να κατονομάσουμε κοινωνικές ομάδες και φαινόμενα αφανή και αποκλεισμένα από την δημόσια ατζέντα και τον κυρίαρχο επικοινωνιακό και θεσμικό λόγο, φέρνουν στην επιφάνεια βαθιά εμπεδωμένες σεξιστικές, πατριαρχικές, ομοφοβικές και ρατσιστικές αντιλήψεις, οι αντιδράσεις είναι πανομοιότυπες και αναμενόμενες. Κυρίως επειδή μεταχειριζόμαστε τη γλώσσα ως αυτόνομο υποκείμενο, παραγνωρίζοντας ότι η «εξουσία» της γλώσσας και το περιεχόμενο μια λέξης, της γυναικοκτονίας, συνιστά έκφραση της εξουσίας που έχει ή δεν έχει εκχωρηθεί σε εκείνες που μιλούν –στις γυναίκες που (επ)έζησαν. Εν ολίγοις, παραγνωρίζουμε ότι η χρήση της γλώσσας, και το περιεχόμενο του λόγου, εξαρτώνται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ταυτότητας των ομιλητριών (κοινωνική θέση, φύλο, εθνότητα, φυλή, κ.λπ.), τα οποία υπαγορεύουν την πρόσβαση που μπορούν ή δεν μπορούν να έχουν στην επίσημη, αποδεκτή, έγκυρη, και θεσμική γλώσσα.

Η εξέταση ιστορικής διαδρομής των όρων που έχει εισάγει η φεμινιστική θεωρία και πράξη –πλην ελαχίστων εξαιρέσεων– αποδεικνύει ότι, πριν γίνει αποδεκτό το νέο λεξιλόγιο στον χώρο της νομοθεσίας και της πολιτικής, περνάει από τα στάδια της απαξίωσης, της απόρριψης και της αποπολιτικοποίησης, ιδιαιτέρως κατά την φάση που ο όρος από ακαδημαϊκή έννοια μετασχηματίζεται σε μέσο διεκδίκησης και κινητοποίησης, ριζοσπαστικοποιώντας το πλαίσιο της φεμινιστικής πολιτικής δράσης και αποκτώντας κοινωνική απήχηση.

Η κατονομασία της δολοφονίας των γυναικών επειδή είναι γυναίκες, ως γυναικοκτονίας, η αποκάλυψη δηλαδή του ονόματος και της αμετάκλητης συνέπειας του φαινομένου, αναδεικνύει και εν δυνάμει διαρρηγνύει τον σκληρό πυρήνα της έμφυλης ανισότητας που έχει να κάνει με αυτό καθαυτό το δικαίωμα στη ζωή και σε μια αξιοβίωτη ζωή. Η ονοματολογία σηματοδοτεί θάνατο και βία και δηλώνει φόνο εκ προμελέτης. Ως όρος που επιδιώκει να πολιτικοποιήσει ένα ακραίο κοινωνικό φαινόμενο, και ένα θανατηφόρο έγκλημα μίσους, ευαισθητοποιώντας και δημιουργώντας πλαίσιο επίγνωσης της πραγματικότητας, εμβολίζει καθεστηκυίες αντιλήψεις και εμπεδωμένα στερεότυπα της πατριαρχικής εξουσίας για το αν, ποιος, και πότε ορίζει τη ζωή και τον θάνατο μιας γυναίκας ή ενός κοριτσιού. Η επιλογή του όρου γυναικοκτονία για τη γλωσσική απόδοση και το «ξεμπρόστιασμα» του τελικού σταδίου της έμφυλης βίας, η οποία νοηματοδοτείται ως ένα συνεχές που ολοκληρώνεται και τελειώνει με τον θάνατο τουλάχιστον για κάποιες γυναίκες, είναι ένας όρος που ενοχλεί, απωθεί ή και σοκάρει, γιατί είναι πράγματι δηκτικός: ιδίως για όσες απουσιάζουν επειδή δολοφονήθηκαν.

Η γυναικοκτονία ως όρος εμβολίζει τον κυρίαρχο μιντιακό και «μάτσο» λόγο ο οποίος υπονομεύει οποιαδήποτε αναφορά στην πατριαρχία και τον σεξισμό και κυρίως παραποιεί τα πραγματικά δεδομένα και αίτια του φαινομένου, αρνούμενος να χρησιμοποιήσει επιστημονικούς ή θεσμικά κατοχυρωμένους όρους, επιδιώκοντας παράλληλα να στοχοποιήσει τα θύματα (νεκρές/δολοφονημένες, θύματα βίας και βιασμών), επιρρίπτοντάς τους την ευθύνη για το «πάθημά» τους, ενώ δεν διστάζει να βρει πλείστες όσες δικαιολογίες για τον θύτη (δολοφόνο/βιαστή/κακοποιητή) και τις περιστάσεις («θόλωσε το μυαλό του», «περνούσε δύσκολα», «ήταν εκτός εαυτού», «ήταν η κακιά η ώρα»). Κάθε φορά που η «μάτσο» κουλτούρα της έμφυλης βίας και του μισογυνισμού έρχεται αντιμέτωπη με τον εαυτό της, προτιμάει να μεταθέτει τη συζήτηση σε γλωσσολογικά θέματα, στο κατά πόσον ο όρος είναι ή όχι αποδεκτός νεολογισμός και στο κατά πόσον ο «ουδέτερος» ως προς το φύλο όρος ανθρωποκτονία αρκεί, διότι δημιουργεί νομικό πλαίσιο συμπερίληψης ανδρών και γυναικών.

Δεν συνιστά απλώς μέρος της σύγχρονης φεμινιστικής ατζέντας, αλλά και οικουμενική πρόκληση τεραστίων διαστάσεων η οποία από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 απασχολεί ολοένα και περισσότερο την κοινωνική έρευνα, τις φεμινιστικές, κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές και εγκληματολογικές προσεγγίσεις, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτισμικές σπουδές, αλλά και τις σύγχρονες πολιτικές για την πρόληψη και εξάλειψη της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών.

Πόσες λιγότερες;

Τους εννέα θανάτους γυναικών το τελευταίο εννιάμηνο δεν μπόρεσε να τους αποτρέψει η συζήτηση και η ανάδειξη του όρου στη δημόσια ατζέντα. Είμαστε λιγότερες και γινόμαστε λιγότερες κάθε μήνα που περνάει και αυτό είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο. Φτάνει να κατονομάσουμε κάποιες από τις πιο πρόσφατες γυναικοκτονίες, μόνο ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά, εφόσον δεν διαθέτουμε έγκυρα, και αξιόπιστα στοιχεία: 27 Ιανουαρίου 2019, πενηντατρετράχρονος τραυμάτισε θανάσιμα με μαχαίρι την πενηνταενάχρονη σύζυγό του σε χωριό της Καρδίτσας. Πρωτοχρονιά 2019, η Αγγελική Πέτρου δολοφονήθηκε από τον πατέρα της επειδή είχε σχέση και συζούσε με Αφγανό μετανάστη. 28 Νοεμβρίου 2018, η Ελένη Τοπαλούδη, αφού βιάστηκε και βασανίστηκε από δύο άνδρες, βρέθηκε δολοφονημένη σε παραλία της Ρόδου. Οκτώβριος 2018, τρεις μετανάστριες/προσφύγισσες, ηλικίας 15-25 ετών, βρέθηκαν άγρια δολοφονημένες σε παραποτάμια περιοχή του Έβρου. 16 Αυγούστου 2018, ογδοντάχρονος δολοφόνησε την εβδομηνταδυάχρονη σύζυγό του ενώ εκείνη κοιμόταν, στην Νέα Δημητριάδα Βόλου. 4 Ιουνίου 2018, η Γιαννούλα Καραχάλιου 13 ετών, Ελληνίδα Ρομά, δολοφονήθηκε από τριανταπεντάχρονο άντρα στον καταυλισμό των Ρομά στην Άμφισσα. 21 Μαΐου 2018, πενηνταδυάχρονος σκότωσε με πολλαπλές μαχαιριές τη σαρανταδυάχρονη σύζυγό του μπροστά στα μάτια των δύο παιδιών του, ηλικίας δεκατεσσάρων και τεσσάρων ετών, στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων.

Κινητοποίηση και κινηματική δράση

Ο διπλός βιασμός και η άγρια δολοφονία της φοιτήτριας Ελένης Τοπαλούδη επειδή είπε όχι στους βιαστές της, λίγους μήνες μετά τη βάναυση δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου/Zackie Oh, ύστερα από βίαιο ξυλοδαρμό και λιντσάρισμα στο κέντρο της Αθήνας, αποτέλεσε αφορμή για τη δυναμική έκφραση συλλογικής οργής και θλίψης. Ως ένα ακόμα χαρακτηριστικό συμβάν της διαρκούς απαξίωσης της ζωής των γυναικών, έγινε η αφορμή για σημαντική κινητοποίηση του φεμινιστικού κινήματος και των σύγχρονων φεμινιστικών και αντισεξιστικών συλλογικοτήτων, αλλά και θεσμικών φορέων της πολιτείας.

Η Επιτροπή Ισότητας και Ίσων Ευκαιριών «Αιγαίο 50:50» του Πανεπιστημίου Αιγαίου δημοσιεύει την πρώτη ανακοίνωση (5/12/2018) για τη δολοφονία της φοιτήτριας του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών. Εξαρχής τη χαρακτηρίζει δολοφονία γυναίκας εξαιτίας του φύλου της, διαπιστώνοντας ότι «η κουλτούρα του ‘μάτσο’ άνδρα» είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική κοινωνία, ενώ τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης αναπαράγουν τον σεξισμό και τη θυματοποίηση των γυναικών. Στέκεται κριτικά απέναντι στο εκπαιδευτικό σύστημα που αναπαράγει σεξιστικά στερεότυπα και επικαλείται το χρέος της ακαδημαϊκής κοινότητας να διδάσκει την αρχή της ισότητας των φύλων, και να διασφαλίζει την σωματική ακεραιότητα και ψυχική υγεία όλων των φοιτητριών και φοιτητών.

Η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων δημοσιεύει δελτίου τύπου (5/12/2018) με τίτλο «Για να μην θρηνήσουμε άλλες Ελένες!» στο οποίο, αν και δεν κατονομάζεται ως γυναικοκτονία η δολοφονία της Τοπαλούδη, καταδικάζεται η βία που «αναπαράγεται από την κουλτούρα του βιασμού και την τοξική αρρενωπότητα». Σύμφωνα με την ΓΓΙΦ, η χώρα διαθέτει επαρκές νομικό πλαίσιο για την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας (Ν. 4531/2018, κύρωση Σύμβασης ΣτΕ),¹ αλλά, για να μην θρηνήσουμε άλλα θύματα, είναι αναγκαίο οι δολοφόνοι να τιμωρούνται. Λίγο αργότερα (11/12/2018) σε ανοιχτή επιστολή της Γενικής Γραμματέα Φωτεινής Κούβελα γίνεται σαφής αναφορά στη γυναικοκτονία, και ακολουθείται σε μεγάλο βαθμό η προσέγγιση της Επιτροπής Ισότητας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Τονίζεται η ανησυχητική έξαρση του φαινομένου και διαπιστώνεται κοινωνική αδράνεια απέναντι στην έμφυλη βία και στην αναπαραγωγή της από τα ΜΜΕ. Η επιστολή καλεί σε συστράτευση προκειμένου να πάψουν οι ζωές των γυναικών να είναι «επικηρυγμένες».

Μεταξύ των θεσμικών φορέων που κινητοποιήθηκαν ήταν και το κοινοβούλιο. Για πρώτη φορά στα χρονικά της σύγχρονης κοινοβουλευτικής ιστορίας, κατονομάζεται και καταδικάζεται η γυναικοκτονία ως ακραία μορφή σεξιστικής και πατριαρχικής βίας σε σχετικό ψήφισμα που υπογράφεται από όλα τα μέλη της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΣΥ.ΡΙΖ.Α., και παρουσιάζεται στην Ολομέλεια του κοινοβουλίου (14/12/2018).

Οι φεμινιστικές συλλογικότητες και γυναικείες οργανώσεις που κινητοποιήθηκαν με αφορμή τη γυναικοκτονία στη Ρόδο ήταν αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες και γυναικείες οργανώσεις (Καμία Ανοχή, Sabbat, Φεμιν@τρε, Το Μωβ, και άλλες), γυναικεία τμήματα πολιτικών κομμάτων (Τμήμα Φεμινιστικής Πολιτικής/Φύλου ΣΥ.ΡΙΖ.Α.), γυναικείες ομάδες/ οργανώσεις που συνδέονται με πολιτικά κόμματα και πολιτικές πρωτοβουλίες (Κέντρο Έρευνας και Δράσης για την Ειρήνη/ΚΕΔΕ, Ομάδα Γυναικών Ρόδου/μέλος της ΟΓΕ, Αντισεξιστική ομάδα ΔΕΑ, Ομάδα Γυναικών Αναρχοσυνδικαλιστικής Πρωτοβουλίας Ροσινάντε), γυναικείες μη κυβερνητικές οργανώσεις και δίκτυα γυναικών (Διοτίμα, Ένωση Ελληνίδων Νομικών, Πολιτικός Σύνδεσμος Γυναικών, Δίκτυο Γυναικών Ευρώπης, Δίκτυο για την Αντιμετώπιση της Βίας κατά των Γυναικών, Ένωση Αφρικανών Γυναικών), καθώς και αντιφασιστικά δίκτυα και κινήσεις ενάντια στον ρατσισμό (Αντιφασιστικός Συντονισμός Αθήνας-Πειραιά, Δίκτυο για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, Στέκι Μεταναστών, και άλλα).

Ανακοινώσεις δημοσιεύτηκαν επίσης από τοπικούς φορείς και πολιτικά κόμματα (Οικολόγοι Πράσινοι, Νεολαία ΣΥ.ΡΙΖ.Α.), ενώ λίγες ημέρες μετά την δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο βίντεο με τίτλο «Είμαι ζωντανή».

Στην Αθήνα πραγματοποιήθηκαν δύο ανοιχτές συνελεύσεις για τη γυναικοκτονία στη Ρόδο με πρωτοβουλία της φεμινιστικής συλλογικότητας Καμία Ανοχή. Στη συνέχεια διοργανώθηκε συγκέντρωση διαμαρτυρίας στις 14 Δεκεμβρίου 2018 στην Καπνικαρέα, στην οποία συμμετείχαν οι προαναφερόμενες φεμινιστικές και γυναικείες οργανώσεις, καθώς και αντιφασιστικές, αντιρατσιστικές και άλλες συλλογικότητες (Justice For Zak/Zackie, Κυριακάτικο Σχολείο Μεταναστών, και άλλες). Μετά τη συγκέντρωση, η οποία ήταν μαζική και δυναμική, ακολούθησε πορεία στο κέντρο της Αθήνας. Επίσης, στις 17 Δεκεμβρίου 2018, με πρωτοβουλία του Πολιτικού Συνδέσμου Γυναικών, διοργανώθηκε συμβολική διαμαρτυρία στην πλατεία Συντάγματος.

Στη Ρόδο, η Πρωτοβουλία ενάντια στον σεξισμό και στην έμφυλη βία πραγματοποίησε ανοιχτή συνέλευση (11/12/2018) και στη συνέχεια διαμαρτυρία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και πορεία στο κέντρο της πόλης (15/12/2018) με κεντρικό σύνθημα: «Δεν πήγαινε γυρεύοντας! Καμία ανοχή στην κουλτούρα του βιασμού».

Το βασικό χαρακτηριστικό των κειμένων που δημοσιεύτηκαν σε ιστοσελίδες μη κυβερνητικών/φεμινιστικών οργανώσεων και σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ότι, για πρώτη φορά ίσως με τόσο δυναμισμό και σαφήνεια, κατονομάστηκε και καταγγέλθηκε ως γυναικοκτονία η δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη με αναφορές σε προηγούμενες γυναικοκτονίες στην Ελλάδα και διεθνώς. Για παράδειγμα, το κεντρικό σύνθημα του κειμένου που διακίνησε η Ανοιχτή Συνέλευση ήταν «Η πατριαρχία γυναικοκτονεί. Για κάθε Ελένη είμαστε σε πόλεμο». Αν και οι στοχεύσεις των φεμινιστικών οργανώσεων σε αρκετές περιπτώσεις διαφέρουν (για παράδειγμα σύνδεση σεξισμού/πατριαρχίας με ρατσισμό και ρατσιστικά εγκλήματα, έμφαση στη διασύνδεση εργασιακής επισφάλειας και έμφυλης βίας και λοιπά), το γεγονός είναι ότι η έμφυλη βία και η γυναικοκτονία τέθηκαν στο επίκεντρο του πολιτικού λόγου των φεμινιστικών συλλογικοτήτων, δημιουργώντας δυναμικές για τη συγκρότηση τόπων συμμαχίας και κοινής δράσης. Η πολιτικοποίηση του όρου και η δυναμική του ανάδυση στο δημόσιο λόγο αποτυπώνεται επίσης σε πλήθος δημοσιεύσεων (για παράδειγμα αυτών της Διοτίμας, του Μωβ, του Δικτύου για την Αντιμετώπιση της Βίας κατά των Γυναικών και άλλα), και σε σχετικά άρθρα, συνεντεύξεις, και αφιερώματα του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου (Γκασούκα, 2018˙ Δασκαλόπουλος, 2019˙ Δασκαλοπούλου & Τζιαντζή, 2018˙ Καζάντη, 2019˙ Καρυδάκη, 2018˙ Λαμπρίδη, 2019˙ Λιάπη, 2019˙ Μπρεγιάννη, 2018˙ Πεγκλίδου, 2019).

Από την άλλη, σε σημαντική μερίδα των μέσων (ιδιαιτέρως των μέσων κοινωνικής δικτύωσης),² δημοσιεύτηκαν άρθρα με σεξιστικό περιεχόμενο που αναπαρήγαγαν την έμφυλη βία, οδηγώντας στον «διπλό θάνατο» της Ελένης και επιχειρώντας να την καταστήσουν ανάξια πένθους. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα στοχοποιήθηκαν άτομα και οργανώσεις που ανέδειξαν και υπερασπίστηκαν τον όρο γυναικοκτονία (Κανέλλης, 2018, Μανδραβέλης, 2018), με το επιχείρημα ότι ο όρος συνιστά αδόκιμο αριστερό και ιδεοληπτικό νεολογισμό,³ παιχνίδι της αριστεράς με τα identity politics (Ευθυμιοπούλου, 2018), και «γλωσσοκτονία» σύμφωνα με τον ακραίο και νεοφασίζοντα λόγο,⁴ ή με το επιχείρημα περί της πολιτικής ορθότητας του όρου ανθρωποκτονία (Βουλαρίνος, 2018). Σύμφωνα με άλλους, οι νέες λέξεις οδηγούν σε γκετοποίηση και περιπλέκουν την κατανόηση της πραγματικότητας διότι «δεν σκοτώνει μόνο η πατριαρχία, αλλά και η μητριαρχία» (Βίδος, 2019), ενώ οι φεμινίστριες λόγω συμπλέγματος κατωτερότητας οδηγούν τις γυναίκες «στην εποχή της θυματοποίησης και του μισανδρισμού» (Μιχαηλίδης, 2019). Σε επίπεδο δημόσιου λόγου ωστόσο, η προσπάθεια απαξίωσης του φεμινισμού ως πολιτικού εγχειρήματος χειραφέτησης και υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών, εκ μέρους ακραίων, νεοσυντηρητικών και νεοφασιστικών αντιλήψεων, δεν κατάφερε να υπερισχύσει, ούτε με αυτή την αφορμή. Η φωνή των φεμινιστικών συλλογικοτήτων και κινητοποιήσεων ήχησε δυνατότερα.

Η πατριαρχία γυναικοκτονεί και αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Η δολοφονία της Ελένης –και κάθε Ελένης– έγινε ορατή στον δημόσιο χώρο επειδή αντιδράσαμε και εκφράσαμε την αγανάκτηση και την οργή μας. Επειδή αντισταθήκαμε απέναντι στην «μάτσο» κουλτούρα και στον σεξιστικό μιντιακό λόγο που καθιστά νεκρές και επιβιώσασες αντικείμενα χυδαίας καταναλωτικής απόλαυσης. Απαιτώντας την αναγνώριση ότι οι γυναικοκτονίες είναι δολοφονίες γυναικών επειδή είναι γυναίκες, την ανάδειξη των αιτιών και την τιμωρία των ενόχων και κυρίως απαιτώντας το δικαίωμα στην ελευθερία και σε μια ζωή αξιοβίωτη.

Σημειώσεις

1 Οι γυναικοκτονίες δεν συμπεριλαμβάνονται στις δέκα και πλέον μορφές έμφυλης βίας που κατονομάζονται και ορίζονται από τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης και αυτό συνιστά σοβαρό θεσμικό κενό.

2 Βλέπε για παράδειγμα: https://cyclades24.gr/2018/12/sxolia-xidaia-rodos-nekrh/.

3 Βλέπε: https://www.iefimerida.gr/news/469496/yparhei-telika-i-lexi-gynaikoktonia-o-neologismos-poy-dihazei-dexioys-kai-aristeroys.

4 Ανάρτηση του Θ. Τζήμερου: https://el-gr.facebook.com/Thanos.Tzimeros.Page/posts/2026596654099628?comment_trcking=%7B%22tn%22 %3A%22O%22%7D.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βίδος, Κ. (2019) «Γυναικοκτονία» αυτή η μάστιγα. Διαθέσιμο στο: https://www.protagon.gr/apopseis/gynaikoktonia-afti-i-mastiga-44341756329.

Βουλαρίνος, Μ. (2018) «Γυναικοκτονία» ή τα όρια της γραφικότητας. Διαθέσιμο στο: https://www.athensvoice.gr/politics/502303_gynaikoktonia-i-ta-oria-tis-grafikotitas.

Γκασούκα, Μ. (2018, 12 Δεκεμβρίου). Κι εσύ Ελένη και κάθε Ελένη… καμία άλλη ζωή επικηρυγμένη. Η Αυγή. Διαθέσιμο στο: http://www.avgi.gr/article/10808/9414699/ki-esy-elene-kai-kathe-elene-kamia-alle-zoe-epikerygmene.

Δασκαλόπουλος, Ν. (2019, 20 Ιανουαρίου). Γυναικοκτονία: γνωσιακή κατηγορία που καθιστά ορατή την έμφυλη βία. Η Εποχή. Διαθέσιμο στο: http://epohi.gr/gynaikoktonia-gnwsiakh-kathgoria-pou-kathista-prath-thn-emfylh-via/.

Δασκαλοπούλου, Ντ., Τζιαντζή, Α. (2018, 9 Δεκεμβρίου). Και βιασμένες, και δολοφονημένες και πουτάνες. Εφημερίδα των Συντακτών. Διαθέσιμο στο: http://www.efsyn.gr/arthro/kai-viasmenes-kai-dolofonimenes-kai-poytanes.

Ευθυμιοπούλου, Β. (2018) Δύο παιδιά κι ένα κορίτσι. Διαθέσιμο στο: https://www.liberal.gr/arthro/232701/apopsi/b-euthumiopoulou/isonduo-paidia-ki-ena-koritsisin.html.

Καζάντη, Κ. (2019, 13 Ιανουαρίου). Ο όρος γυναικοκτονία και ο νεοφιλελεύθερος ζόφος. Η Εποχή. Διαθέσιμο στο: http://epohi.gr/o-oros-gynaikoktonia-kai-neofileleutheros-zofos/.

Κανέλλης, Η. (2018) Γυναικοκτονία! Διαθέσιμο στο: https://www.tanea.gr/print/2018/12/14/opinions/gynaikoktonia/.

Καρυδάκη, Δ. (2018). Ελένη ή μία λιγότερη. ΖΗΝ, 21. Διαθέσιμο στο: https://www.thepressproject.gr/zin21/details.php?aid=136798.

Λαμπρίδη, Φ. (2019). Πες το δυνατά: Η πατριαρχία δολοφονεί! Διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/ellada/pes-dynata-i-patriarxia-dolofonei.

Λιάπη, Μ. (2019). Γυναικοκτονίες –κάθε γυναίκα δικαιούται να πει «όχι» οποτεδήποτε. Συνέντευξη στον Θ. Αντωνόπουλο. Διαθέσιμο στο: https://www.lifo.gr/articles/woman_articles/222049/maria-liapi-kathe-gynaika-dikaioytai-na-pei-oxi-opotedipote.

Μανδραβέλης, Π. (2018) Η «έμφυλη» υποκρισία. Διαθέσιμο στο: http://www.kathimerini.gr/1000381/opinion/epikairothta/politikh/h-emfylh-ypokrisia.

Μιχαηλίδης, Γ. (2019) Πώς ο σύγχρονος φεμινισμός υποβαθμίζει τις γυναίκες. Διαθέσιμο στο: https://www.eleftherostypos.gr/apopseis/345776-pos-o-sygxronos-feminismos-ypovathmizei-tis-gynaikes/.

Μπρεγιάννη, Κ. (22 Δεκεμβρίου 2018). Σκοτώνουν τις γυναίκες, αλλά μην το πείτε γυναικοκτονία. Η Αυγή. Διαθέσιμο στο: https://www.avgi.gr/article/10811/9449652/skotonoun-tis-gynaikes-alla-men-to-peite-gynaikoktonia.

Πεγκλίδου, Α. (2019). Η γυναικοκτονία δεν είναι νεολογισμός. Διαθέσιμο στο: https://www.protagon.gr/anagnwstes/i-gynaikoktonia-den-einai-neologismos-44341758409.